Diğer sözcük türleri gibi eylemler de yapılarına göre üçe ayrılır:
1. Basit Eylemler
2. Türemiş Eylemler
3. Birleşik Eylemler
Basit Eylemler
- Kök halinde bulunan ya da sadece çekim eki alan eylemlerdir.
- Başka bir ifadeyle yapım eki almamış eylemlerdir.
- Eylem çekim ekleri şunlardır: kip ekleri, şahıs ekleri, olumsuzluk eki, soru eki ve ek
eylem.
Örnekler
Benim tek düşüncem büzüldüğüm köşede
Nasıl çekip gideceğim, kalk git dediklerinde
Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak
Yarab!.. İnsanoğullarından çektiğim yeter
Gökyüzünden benim hisseme düşeni ver
Ben yaşamak istiyorum
Ağaç gibi sessiz sessiz ve rahat
Hepiniz öleceksiniz!
Tanrı katına çıkacaksınız utanmadan
Umutsuzdu, yalnızdı, hali yoktu
Canı çok yanıyordu günlerden beri
Duralım efendiler biraz
Koşmayalım öyle delice
Türemiş Eylemler
- Kök ya da gövdelere getirilen yapım ekleri ile türetilen eylemlerdir.
- İsimden fiil yapan yapım ekleri ile türetilir: sula-, izle-, morar-, yaşa-...
- Fiilden fiil yapan yapım ekleri ile türetilir: yazdır-, sustur-, korkut-,yazış-...
Örnekler
Hüzün geldi baş köşeye kuruldu
Yoruldu yüreğim yoruldu
kur- (fiil kökü)
-ul (fiilden fiil y.e)
-du (kip eki)
yor- (fiil kökü)
-ul (fiilden fiil y.e)
-du (kip eki)
Bu yıl kayısı kurutmadık.
kuru- (fiil kökü, ortak kök)
-t (fiilden fiil y.e)
-ma (olumsuzluk eki)
-dı (kip eki)
-k (şahıs eki)
Kurtlar, böcekler, solucanlar
Sevinçle saldıracak üstünüze
sal- (fiil kökü)
-dır (fiilden fiiil y.e)
-acak (kip eki)
Gökyüzü ayaklarımın ucundan başlıyor
baş (isim kökü)
-la (isimden fiil y.e) (ünlü daralması)
-yor (kip eki)
Bir büyük boşlukta bozuldu büyü
Nasıl hatırlamazsın o türküyü
boz- (fiil kökü)
-ul (fiilden fiil y.e)
-du (kip eki)
hatır (isim kökü)
-la (isimden fiil y.e)
-ma (olumsuzluk eki)
-z (kip eki)
-sın (şahıs eki)
Yaş ilerliyor... Artık geçti bizden
ileri (isim kökü) (ünlü düşmesi)
-le (isimden fiil y.e)
-yor (kip eki)
Eskisi gibi yaşıyorum
Gezerek düşünerek
yaş (isim kökü)
-a (isimden fiil y.e) (ünlü daralması)
-yor (kip eki)
-um (şahıs eki)
Birleşik Eylemler
- İki ya da daha çok sözcükten kurulmuş eylemlerdir.
- Birleşik eylemlerin kimi bitişik kimi ayrı yazılır.
- Birleşik eylemler yapılışlarına göre üç çeşittir:
I. Yardımcı Eylemle Kurulan Birleşik Eylemler
II. Kurallı (Özel) Birleşik Eylemler
III. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Eylemler
Yardımcı Eylemle Kurulan Birleşik Eylemler
- Yardımcı eylem, isim soylu sözcükleri eylem haline getiren sözcüklerdir.
- Türkçedeki belli başlı ek eylemler: et-, ol-, kıl-, eyle-
- Bunlar isim + yardımcı eylem şeklinde kurulan eylemlerdir: arz etmek, memnun olmak, seyreylemek, namaz kılmak, mahvolmak, affetmek, kabul etmek, şükretmek
Süleyman üç dört günden beri ortadan kaybolmuştu.
Seni tanıdığımıza çok memnun olduk.
Kâh çıkarım gökyüzüne, seyrederim âlemi
Kâh inerim yeryüzüne, seyreder âlem beni
Beni bu güzel havalar mahvetti
Böyle havada istifa ettim
Kaybetmeyi kim ister ki?
Başkalarının haline bakıp şükretmek ne kadar mantıklı?
Terk etmedi sevdan beni
Uyarılar
- Yardımcı eylemle kurulan birleşik fiiller, ilk kelimesinde herhangi bir ses düşmesi veya türemesine uğramazsa ayrı yazılır: alt etmek, arz etmek, azat etmek, dans etmek, el etmek, göç etmek, ilan etmek, kabul etmek, kul etmek, kul olmak, not etmek, oyun etmek, söz etmek, terk etmek, var olmak, yok etmek, yok olmak vb.
- Yardımcı eylemle kurulan birleşik fiiller birleşirken ünlü düşmesine ya da ünsüz türemesine uğrarsa birleşik kelimeler bitişik yazılır: kaybolmak, şükretmek, kaydetmek (ses düşmesi) - affetmek, hissetmek, zannetmek, reddetmek (ünsüz türemiş)
Kurallı (Özel) Birleşik Eylemler
a) Yeterlik Eylemi (-ebilmek): söyleyebil-, gidebil-, gülebil-, isteyebil-, konuşabil-, sorabil-, tanıyabil-...
Görmüyorum ama hâlâ duyabiliyorum.
Mesela gökyüzü
Maviydi alabildiğine
İsterseniz her şeyi yapabilirsiniz.
Uyarı: Yeterlik eyleminin olumsuzunda "bilmek" eylemi kullanılmaz. Yeterli eylemi olduğu "e" sesinden anlaşılır:
bakmadım: basit eylem
bakamadım: birleşik eylem (yeterlik eylemi)
Kervan yürür peşi sıra düşemem (düşebilmek)
Yıldız akar uçsam da yetişemem (yetişebilmek)
b) Tezlik Eylemi (-ivermek): alıver-, okuyuver-, bakıver-, satıver-, isteyiver-, oturuver-, söyleyiver-...
Bir üşüşüverdi balıklar
Denizi gördüm
Alıverin bağlamamı çalayım
Çalayım da zarı zarı ağlayım
c) Sürerlik Eylemi (-edurmak, ekalmak): bakakal-, gidedur-, okuyadur-, oturadur-...
Bakakalırım giden geminin ardından
Atamam kendimi denize dünya güzel
d) Yaklaşma Eylemi (-eyazmak): düşeyaz-, öleyaz-...
Eyleme "az kalsın oluyordu" anlamı katar. Olumsuzu kullanılmaz.
Düz yolda düşeyazıyordum.
Anlamca Kaynaşmış Birleşik Eylemler
Deyim anlamı taşıyan birleşik eylemlerdir. Bir isim ile eylemden meydana gelir: el aç-, göz koy-, dile düş-, gözden düş-, yüze gül-, kulak kesil-...
Hangi dünyaya kulak kesilmişsek öbürüne sağırız.
Yüze gülen bir hali vardı.
Dile düştüm senin yüzünden yine.
Göz koydular ekmeğime aşıma.
Düşmana el açacak hale geldik.
Kul oldum, yol oldum
Gözden düştüm ah, pul oldum
İlgili Sayfalar
Teşekkürler��
YanıtlaSil