Ses Bilgisi

• Ses; bir dilin parçalanamayan, en küçük parçasıdır. 
• Harf ise sesin yazıdaki karşılığıdır. 
• Türkçede sesler, ses yolundaki biçimlenişlerine göre ünlü ve ünsüz olmak üzere ikiye ayrılır:

1. Ünlüler (Sesliler)

• Oluşumları sırasında ses geçidinde hiçbir engele takılmayan seslerdir. 
• Ünlüler tek başlarına okunabilir ve hece oluşturabilir. 
• Türkçede alfabede gösterilen sekiz ünlü vardır: " a, e, ı, i, o, ö, u, ü " 
• Ünlüler ağızdan çıkışları sırasında dilin, dudakların durumuna ve ağız açıklığına göre farklı özellikler gösterirler:

Dil ve damak üzerinde oluştuğu noktaya göre:

• Kalın Ünlüler: " a, ı, o, u " 
• İnce Ünlüler: " e, i, ö, ü " 

Ağızdan çıkarken dudakların aldığı durumuna göre:

• Düz Ünlüler: " a, e, ı, i "
• Yuvarlak Ünlüler: " o, ö, u, ü " 

Ağızdan çıkarken iki çene arasındaki boşluğa göre:

• Dar Ünlüler: " ı, i, u, ü " 
• Geniş Ünlüler: " a, e, o, ö " 

Yukarıda verilen sınıflamalara göre:

• Düz-geniş ünlüler: " a, e "
• Dar-yuvarlak ünlüler: " u, ü " 

Ünlü Uyumları

A) Kalınlık - İncelik Uyumu (Büyük Ünlü Uyumu)

• Bu uyum başlangıçtan bugüne kadar Türkçenin her devrinde var olan bir uyum olduğu için Büyük Ünlü Uyumu olarak da anılır.
• Bu kurala göre Türkçede bir sözcükteki ünlülerin ya hepsi kalın ya da hepsi ince olmak zorundadır.

Kalın Ünlüler: a,ı,o,u (ayak, sokak, orman, sorularımız, konuları ...)
İnce Ünlüler: e,i,ö,ü (elbise, bilim, sevgiler, güzellik, görüntülerden ...)

Bilinmesi Gerekenler

• Kalınlık-İncelik Uyumuna uymayan sözcükler büyük bir ihtimalle dilimize başka dillerden gelip yerleşmiş, alıntı sözcüklerdir: mektup, serum, sinema, konser, tiyatro, mobilya gibi.

• Anne (ana), elma (alma), kardeş (karındaş), hangi (kangı) gibi farklı nedenlerle değişime uğradıkları için uyuma aykırı görünen Türkçe sözcükler de vardır.

• Türkçeye girdikten sonra bu uyuma girerek değişen alıntı sözcükler de vardır: divar > duvar, zeytun > zeytin ...

• Bitişik yazılan birleşik sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz: Atatürk, gecekondu, bilgisayar, Kocaeli vb.

• Türkçede ekler sözcüklerin son hecelerine uyum gösterir: ağaç-lar-ımız, ödev-ler-imiz ; ver-gi, say-gı ; gel-di, sor-du vb. Bu durum alıntı sözcüklerin çoğu için de geçerlidir: kitap-çı, adalet-i, mektup-lar, televizyon-u vb.

• Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın sondaki ünsüzleri ince söylenen bazı alıntı sözcükler ince ünlülü ekler alır: alkol > alkolü, hakikat > hakikati, kabul > kabulü, kontrol > kontrolü, saat / saate vb.

• "-yor, -ken,-leyin, -ki, -gil, -taş, -mtırak" ekleri diğer ekler gibi değişkenlik gösteremedikleri için bu uyumu kimi zaman bozar: geliyor, konuşurken, akşamleyin, yarınki, baklagiller, yeşilimtırak, meslektaş ...

B) Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu (Küçük Ünlü Uyumu)

• Bu uyum ancak bugünkü Türkiye Türkçesinde kendini kuvvetli bir şekilde gösteren bir uyumdur. 
• Eski Anadolu Türkçesinde böyle bir uyum mevcut değildir. 
• Bu nedenle Küçük Ünlü Uyumu olarak da anılır.

Bu Uyuma Göre:

a, e, ı, i ➜ a, e, ı, i

• Düz ünlüyü düz ünlü takip eder.
• Ör: anlaşmalı, bilek, çilek, ısırmak, ılıklaşmak, kayıkçı, seslenmek, yeşil vb.

o, ö, u, ü ➜ a, e, u, ü

• Bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü (o,ö,u,ü) varsa onu takip eden hecelerde dar-yuvarlak (u,ü) ya da düz-geniş (a,e) gelir.
• Bu uyuma göre Türkçede "o,ö" ünlüleri sadece ilk hecede bulunur.
• Ör: boyunduruk, börekçi, çocuk, güreşmek, ocakçı, odun, özlemek, sürmek, vurmak, yoklamak, yorgunluk, yumurta, yüreksiz vb.

Uyarılar

• Bir sözcük "Küçük Ünlü Uyumu"na göre incelenirken ünlülere sırayla bakılmalıdır: o-da-cı (yuvarlak-düz-geniş,düz) Buna göre "odacı" sözcüğü Küçük Ünlü Uyumuna uyar.

• Türkçede ekler ses uyumlarına göre eklendiği sözcüğün son hecesine uyar: yaz-dı, gel-di, sor-du, gör-dü; say-gı, ver-gi, sor-gu, gör-gü; sat-ıcı, ver-ici, kur-ucu, gör-ücü vb.

• Şimdiki zaman kip eki olan "- yor" düzlük-yuvarlaklık uyumuna aykırıdır.

Uygulama

• sa-man (düz, düz): uyar
• se-pet-çi (düz,düz,düz): uyar
• kü-rek (yuvarlak,düz-geniş): uyar
• si-li-kon (düz,düz,yuvarlak): uymaz
• de-kont (düz,yuvarlak): uymaz
• te-le-fon (düz,düz,yuvarlak): uymaz
• ku-lak (yuvarlak, düz-geniş): uyar
• ko-lay-cı-lık (yuvarlak,düz-geniş,düz,düz): uyar
• kon-trol (yuvarlak,yuvarlak-geniş): uymaz
• sa-lon (düz,yuvarlak): uymaz
• a-bo-ne (düz, yuvarlak, düz): uymaz
• or-man-cı (yuvarlak,düz-geniş,düz): uyar

Bilinmesi Gerekenler

• Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler büyük bir ihtimalle dilimize başka dillerden gelip yerleşmiş, alıntı sözcüklerdir: horoz, doktor, alkol, polis, koro, radyo, kablo, teknoloji...

• Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur vb.

• Bitişik yazılan birleşik sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz.

2. Ünsüzler (Sessizler)

• Oluşumları sırasında birtakım engellerle karşılaşan ve tek başlarına hece oluşturamayan seslerdir. 
• Türkçede alfabede gösterilen 21 tane ünsüz vardır: " b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z "

Ünsüzleri ses özelliklerine ve çıkış noktalarına göre gruplara ayırmak mümkündür:

Ses özelliklerine göre:

• Sert ünsüzler: " f, h, s, ş, p, ç, t, k " (8) Ses tellerini titreştirmeyen sürtünme ve çarpma yoluyla oluşan ünsüzlerdir.

• Yumuşak ünsüzler: Ses tellerini titreştiren ünsüzlerdir. Sert ünsüzlerin dışında kalan ünsüzler: " b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z " (13)

Çıkış biçimlerine göre:

• Süreksiz ünsüzler: " p, ç, t, k, b, c, d, g " (8) Önüne aldığı ünlü ile tıkanıp kesilen, uzatılamayan ünsüzlerdir.

• Sürekli ünsüzler: Önüne aldığı ünlü bir sesle uzatılabilen ünsüzlerdir. Süreksiz ünsüzlerin dışında kalan ünsüzler: "f, h, s, ş, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z" (13)

Yukarıda verilen sınıflamalara göre: süreksiz sert ünsüzler: " p, ç, t, k "

İlgili Sayfalar

• Ses Olayları Çıkmış Sorular

• Türkçenin Ses Özellikleri