Sıfat (Önad)
İsimleri niteleyen veya belirten sözcüklerdir.
Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta.
Ey, ömrün en güzel türküsü aldanış
Hangi resmime baksam ben değilim
O gün gelsin, neşemiz tazelensin de gör
İki cambaz bir ipte oynamaz
Özellikleri
- Sıfatlar isimlerden önce gelir, önad denmesinin nedeni budur. Özel durumlar dışında İsimden sonra gelirse sıfat olmaz. Aşağıda verilen dizelerde pembe, beyaz; yaşlı, mahzun sözcükleri sözcük türü olarak isimdir:
Senin dudakların pembe
Ellerin beyaz,
Al tut ellerimi bebek
Tut biraz!
Gözlerimiz yaşlıydı, gönüllerimiz mahzun
Hepimiz memleketten konuştuk uzun uzun
Uyarı 1: Sıfat olarak kullanılan sıfat-fiillerin ve sıfat-fiil gruplarının devrik cümlelerde ya da dizelerde isimden sonra kullanıldığı olur:
Gölgeler vardı ay ışığında büyüyen.
(Ay ışığında büyüyen gölgeler vardı)
Kardır yağan üstümüze geceden
(Geceden üstümüze yağan kardır)
- Sıfatlar her zaman tamlama halinde bulunur. Sıfat tamlamasında tamlayan sıfat, tamlanan ise isimdir:
Güzel günler göreceğiz çocuklar
Motorları maviliklere süreceğiz
Güzel / günler → sıfat tamlaması
(sıfat) (isim)
(tamlayan) (tamlanan)
- Birkaç örnek dışında sıfatlar çekim eki almaz. Sıfatlar; çokluk, iyelik, tamlayan ya da durum eki aldıklarında adlaşır.
Sıcak havalarda yaylalara çıkarız.(sıfat)
Sıcaklar mevsim normallerinin üstüne çıktı.
(adlaşmış sıfat)
- İyelik eki almasına rağmen aşağıdaki örnekte "güzelim" sözcüğü sıfat görevindedir:
Güzelim bahar rüzgârında ter kokuları
İstanbul'u dinliyorum gözlerim kapalı
Uyarı: Bazı sıfat-fiiller iyelik eki alsa da sıfat görevi yapabilir:
Yazdığı kitap çok sattı.
- Bir isim birden fazla sıfat alabilir:
Kendimle yalnız kalmışken anladım
Ürkek, cılız, korkak hayal de benmişim
- Bir ad hem niteleme hem belirtme sıfatı alabilir:
Kara bir duman gibi dağılır hatıram rüzgârda.
- Sıfat tamlamalarında sıfat, birden çok ad için kullanılabilir:
Yeşil bağlar, bahçeler içinde uyandık.
- Bazı sıfat tamlamalarında adla sıfatın yeri değiştirilip ada bir iyelik eki getirilerek bir sıfat grubu oluşturulur:
geniş balkon → balkonu geniş ev
Sıfat Türleri
İsimleri niteleyen ya da belirten sözcükler olarak tanımlanan sıfatlar bu açıdan iki ana gruba ayrılır:
1. Niteleme Sıfatları
- Bir ismi durum, şekil, biçim, renk yönüyle niteleyen sözcüklerdir. Niteleme sıfatları, isme sorulan “nasıl” sorusunun cevabı olan sözcüklerdir.
- Bu sıfatlar varlığın yapısında taşıdığı uzun, kısa, büyük, küçük, sert, yumuşak, acı, tatlı, tuzlu, beyaz, siyah, mavi, kırmızı, eski, yeni, çürük, sağlam, ağır, hafif gibi bir niteliği bildirir.
Ben gamlı, donuk kış güneşi
Çıplak dallarda, sessiz dinleniyordum
Ben güzel günlerin şairiyim
Saadetten alıyorum ilhamımı
Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.
Serer sarı saçlarını
Salkım söğüt serin suya
İstanbul'da, Boğaziçi'nde
Bir fakir Orhan Veli'yim
Veli'nin oğluyum
Tarifsiz kederler içinde
Uyarı: Niteleme sıfatı olarak kullanılan sözcükler, isim ya da zarf da olabilir:
Tatlı yiyelim, tatlı konuşalım.
(isim) (zarf)
Güzel düşün, iyi hisset.
(zarf) (zarf)
Okuma yok, yazma yok, bilmeyiz eski, yeni; (isim)
Kuzular bize söyler yılların geçtiğini.
2. Belirtme Sıfatları
İsimleri işaret, sayı, soru, belgisizlik yönüyle belirten sıfatlardır.
a. İşaret (Gösterme) Sıfatları
- Asıl işaret sıfatları: bu, şu, o
- Yer anlamlı işaret sıfatları: öte, öteki, beriki, öbür
- Biçim anlamlı işaret sıfatları: böyle, şöyle, öyle
Hiçbir şey değişmeyecek o gün
Göçüvereceksin bu insan kalabalığından
Gelmemiş gibi olacaksın dünyaya
Sanki şu odada sen oturmadın
Sen giymedin bu elbiseyi
Öte yandan kafiye, şiirin kolayca ezberlenmesinde önemli bir role sahiptir.
Ganj Nehri'nin öte yamacında bir mabet var.
Öteki âlemde ne var ne yok koca şair.
Ne böyle sevdalar gördüm
Ne böyle ayrılıklar
Öyle bir zamana geldik
Küfrün adı iman oldu
Uyarılar:
- "Bu, şu, o" sözcükleri zamir de olabilir:
Bu kitabı daha önce okumuştum. (sıfat)
Bu, bizim yaşadığımız en önemli sorundu. (zamir)
- "Bu, şu, o" sözcükleri ek alırsa zamir olur:
Onu bunu bilmem kararlıyım
Hiç yalvarma ben haklıyım
Şunu uzatır mısın?
Onlar bizim, biz onların
Dalgalar denizin, deniz dalgaların
- "Öteki, beriki" sözcükleri bir adın yerini tutacak şekilde kullanılırsa zamir olur:
Öteki mesele bizi ilgilendirmiyor, aslında. (sıfat)
Öteki sende kalsın, yarın alırım. (zamir)
- "Böyle, öyle, şöyle" sözcükleri zarf olarak da kullanılır:
A birader böyle nasihat olur mu? (sıfat)
Ben de böyle düşünmüştüm. (zarf)
Öyle bir yerdeyim ki bir yanım mavi yosun (sıfat)
Ne yapalım, öyle doğmuş onlar, deyip bırakamayız. (zarf)
Şehirden uzak, şöyle bir evim olsun. (sıfat)
Şöyle bir bakın adamın yüzüne her şeyi anlarsınız. (zarf)
b. Sayı Sıfatları
Varlıkların sayılarını, sıralarını, oranlarını kısaca niceliklerini belirten sıfatlardır. Sayı sıfatları görevlerine göre gruplandırılır:
- Asıl Sayı Sıfatları
- Sıra Sayı Sıfatları
- Üleştirme Sayı Sıfatları
- Kesir Sayı Sıfatları
- Topluluk Sayı Sıfatları
Asıl Sayı Sıfatları: Varlıkların sayılarını kesin olarak bildiren sıfatlardır. Genel olarak isme sorulan "kaç" sorusunun cevabıdır:
Biz üç kişiydik:
Bedirhan, Nazlıcan ve ben.
Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik
Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik
O kadar işi bir günde bitirdi.
Şair o zaman daha on bir yaşındaydı.
Uyarılar
- Sayılar, bir varlığın sayısını belirtmediği zaman sadece isimdir:
Dokuzun karekökü üçtür.
Bir, iki, üç, dört tamam
Daha da katlanamam
- Asıl sayı sıfatlarının belirttiği adlar birkaç istisna dışında çoğullanmaz. Çoğul eki alanlar ise tamlamaya çoğulluk dışında, topluluk ya da abartma gibi anlamlar katar:
Yedi Göller, Kırk Haramiler...
- "Bir" sözcüğü isim dışında duruma göre sayı sıfatı, belgisiz sıfat, niteleme sıfatı ya da edat olabilir:
"Bir" sözcüğü sadece bir sayının adı olarak kullanıldığında isimdir:
➝ Sınavda bir almayı nasıl başardın?
"Tek" anlamında kullanılırsa asıl sayı sıfatıdır:
→ Sadece bir gün kaldı.
"Herhangi bir" anlamında kullanılırsa belgisiz sıfat:
→ Bir gece ansızın geliriz, dedi.
"Aynı" anlamında kullanılırsa da niteleme sıfatı olur:
→ Baba katiliyle baban bir safta.
"Sadece" anlamında kullanılırsa edat:
➝ Bir adın kalmalı geriye / bütün kırılmış şeylerin nihayetinde
- "Tek" sözcüğü "bir", "çift" sözcüğü ise "iki" anlamında kullanılırsa asıl sayı sıfatı sayılır:
Tek kişilik yerimiz var.
Çift kişilik odalar doluymuş.
Sıra Sayı Sıfatları: Belirttiği varlığın sırasını gösteren sıfatlardır. Asıl sayı sıfatlarına getirilen "(i)nci" ekiyle türetilir:
Üçüncü Şahsın Şiiri kimindi?
Uyarılar
- Sıra sayı sıfatından sonra gelen adlar gerekirse çoğullanır:
İkinci sınıflar gezi düzenlemiş.
- "İlk" sözcüğü "birinci" anlamında kullanıldığı zaman sıra sayı sıfatıdır:
İlk sevgiye benzeyen benzeyen ilk acı, ilk ayrılık!
Yüreğimin yaktığı ateşle hava ılık
Üleştirme Sayı Sıfatları: Varlıkların eşit bölümlere ayrıldığını belirten sıfatlardır. Bunlar bölme, ayırma, paylaştırma ifade ederler. Asıl sayı sıfatlarına getirilen "-er" ekiyle yapılır.
Gitgide birer ayet gibi derinleştiler
Bu şiirin son iki bendi üçer mısradır.
Uyarı: Üleştirme sayıları rakamla değil yazıyla belirtilir.
Kesir Sayı Sıfatları: Bir bütünün eşit parçalarından belli bir bölümünü gösteren sıfatlardır. Birinci sayıya "-de" eki getirilerek yapılır.
Şirkette yüzde on hissesi var.
Yüzde doksan başarı elde etmeyi beklemiyorduk.
Uyarılar
- "Yarım, çeyrek, buçuk, yarı" sözcükleri de kesir sayı sıfatı olabilir. Ancak bu sözcükler tam sayı bildiriyorsa asıl sayı sıfatıdır:
Birinci Dünya Savaşı'nda yarım milyon insan öldü. (Asıl sayı sıfatı)
Herkese yarım ekmek verdiler. (kesir sayı sıfatı)
- Kesir sayıları eylemleri ya da eylemsileri belirttiğinde ise zarf olur.
Merak etme, yüzde yüz bitti bu iş. (zarf)
Topluluk Sayı Sıfatları: Belirttikleri varlıklar arasında bir birlik, yakınlık olduğunu gösteren sıfatlardır. İkiden yediye kadar olan sayılara -(i)z eki getirilerek yapılır:
İkiz hayaletler gibi yürüdük
Puslu aydınlıkta o bahar günü
c. Belgisiz Sıfatlar
Adları belirtirken kesinlik bildirmeyen sıfatlardır. Başlıca belgisiz sıfatlar: bir, birkaç, birçok, çoğu, kimi, bazı, bütün, tüm, başka, birtakım, her, hiçbir, herhangi…
Başka şeyler de vardı, ekmek gibi, su gibi
Gülüşler öpüşler ne bileyim hepsi
Bütün şiirlerde söylediğim sensin
Suna dedimse sen, Leyla dedimse sensin
Bir şehrin uzak semtleri gibi gözlerin
Üzgün, kara, ayaklanmaya hazır
Her şafak onunla uyanır, güler
Gümüş aydınlıkta serviler, güller
Şişesi is bağlamış bir lambanın ışığı
Her yüze çiziyordu bir hüzün kırışığı
Hiçbir şeyden çekmedi dünyada
Nasırdan çektiği kadar
Bazı yalanlar güzel, bazı gerçekler acıymış
Bazı ölümler uzun, bütün hayatlar kısaymış
Ben çoğu zaman akşamları
Yolculuğa çıkarım yıldız yukarı
Kimi insan ezbere sayar yıldızların adını
ben hasretlerin
Uyarılar
- "Çoğu" ve "kimi" sözcükleri zamir olarak da kullanılabilir:
Evlerin çoğu gereği gibi tasvir edilemedi.
Kimi sevsem sensin, hayret
- "Bazı, birçok, başka, birkaç, hiçbir, biraz" gibi belgisiz sıfatlar iyelik eki alırsa zamir olur:
Birçoğu yurt dışından gelmiş.
Birkaçı fark etti aslında senin olmadığını.
Başkası olma, kendin ol.
Birazı da sonraya kalsın.
Hiçbirinizi sevmiyorum diye yazmış.
Bazıları sıcak sever.
d. Soru Sıfatları
Adları soru yoluyla belirten, yani adları anlamca tamamlayan soru sözcükleridir. Soru sıfatlarının cevabı yine sıfattır: nasıl, kaç, kaçıncı, kaçar, hangi, ne kadar, ne...
Nasıl bir yaz geçirdik?
Kaç bahar, bülbüle hasret, güle hasret yaşadık?
Bu kaçıncı savaş yine yenildiğim?
Kaçar köfte düşüyor?
Ne kadar ekmek o kadar köfte
Hangi aşk adil ki?
Ne gün dönecekler?
Uyarılar
"Hangi" anlamıyla kullanılırsa sıfattır:
→ Ne gün dönecekmiş?
Niçin anlamında kullanılırsa zarftır:
→ Ne dönüp duruyor havada kuşlar?
Bir adın yerini tutmak üzere kullanıldığında zamirdir:
→ Peki, biz okulda ne öğrendik bunca yıl?
- "Nasıl" eylem ve eylemsilerin anlamını etkilemişse soru zarfıdır:
Nasıl geçer sensiz bu yaz
Nasıl gittiğini biz de bilmiyoruz.
- "Ne kadar" eylem ve eylemsileri soru yoluyla belirtirse soru zarfıdır:
Daha ne kadar sürecek bu çaresiz bekleyişim
İlgili Sayfalar
tesekkurler
YanıtlaSil