İsim (Ad)

Varlıkları ve kavramları karşılayan sözcüklere isim denir. 
Renkler ve güzel kokular henüz bitmemiş.
 (isim)                   (isim)
Tabiatın büyülü ruhunu görebiliyordu artık.
  (isim)                (isim)
Eylül, üstüne çöken matemin altında eziliyordu.
(isim)  (isim)              (isim)     (isim)
Nihayet şairin çalışma odasına vardık.
             (isim)                (isim) 
Güneş, Marmara'nın denize dökülen ufkunda batıyordu.
 (isim)        (isim)        (isim)                 (isim)
İsimler; anlamlarına, kullanım yerlerine, biçimlerine, cümledeki görevlerine göre bölümlere ayrılır:
  • Varlıklara Verilişlerine Göre
  • Varlıkların Oluşlarına Göre
  • Varlıkların Sayılarına Göre 

  • Varlıklara Verilişlerine Göre
Özel İsimler
Bir tek varlığa, bir tek kavrama verilmiş olan isimlerdir. Başlıca özel isimler:
  • Kişi ad ve soyadları: Mustafa Kemal Atatürk, Kazım Karabekir, Ahmet Haşim, Tevfik Fikret, Karacaoğlan, Âşık Ömer, Goethe, Victor Hugo.
  • Takma adlar: Muhibbi (Kanuni Sultan Süleyman), Kirpi (Refik Halit Karay), Server Bedi (Peyami Safa), Mehmet Ali Sel (Orhan Veli Kanık)
  • Hayvanlara verilen adlar: Duman, Samur, Boncuk, Karabaş...
  • Millet, boy, oymak adları: Türk, Alman, İngiliz; Oğuz, Kazak, Kırgız; Karakeçili, Hacımusalı...
  • Yer Adları (kıta, bölge, il, ilçe, köy, semt, cadde, sokak, semt vb.): Asya, Afrika; Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu; Ankara, İstanbul; Bağdat, Moskova; Gebze, Fatih, Şereflikoçhisar; Poyrazköy, Çayırbağı; Bahçelievler, Cebeci; Atatürk Bulvarı, Ziya Gökalp Caddesi; Asmalımescit Sokağı...
  • Devlet adları: Türkiye, İngiltere, Fransa...
  • Dil ve lehçe adları: Türkçe, Almanca, İngilizce, Rusça, Arapça; Tatarca, Özbekçe...
  • Din, mezhep ve tarikat adları ve bunların mensupları: Müslümanlık, Müslüman; Hristiyanlık, Hristiyan; Musevilik, Musevi; Budizm, Budist; Hanefilik, Hanefi...
  • Gezegen ve Yıldız adları: Dünya, Güneş, Ay, Neptün, Mars, Neptün, Halley... (Dünya, güneş ve ay sözcükleri gezegen anlamı dışında kullanıldığında özel isim değildir.)
  • Kurum, kuruluş, kurul adları: Türk Dil Kurumu, Talim Terbiye Kurulu, Devlet Malzeme Ofisi, Atatürk Lisesi, Şirin Market, Muharip Gaziler Derneği, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü...
  • Kitap, dergi, gazete, sanat eserleri: Yaban, Zeytindağı, Akşam Güneşi; Varlık, Akbaba; Cumhuriyet, Hürriyet, Özgür Kocaeli; Ellinci Yıl Marşı...
  • Saray, köşk, han, kale, köprü, anıt vb.: Topkapı Sarayı, Çinili Köşk, Kızlarağası Hanı, Ankara Kalesi, Mostar Köprüsü, Tonyukuk Anıtı...
Tür İsimleri
Aynı türden varlıkların hepsine verilen adlardır: kuş, kedi, gömlek; gül, lale, nergis, ağaç; çekiç, bardak, kaşık; elbise, gömlek; börek, süt, et...
  • Tür adları aynı türden varlıkların birini, bir bölümünü ya da tümünü gösterebilir:
Roman küçük bir çocuğun başından geçenleri anlatıyor.
Okul mayısta kapanıyor.
Kitap bilgi ve imge dünyamızı zenginleştirir.
  • Biçimce çoğullanmamış tür adlarının çoğul yerine kullanıldığı da olur:
İnsan doğar, yaşar, büyür, ölür.
Adam adamdan korkmaz, utanır.
Varlıkların Oluşlarına Göre
Somut İsim: Duyularımızla algılayabildiğimiz, üzerinde bir araç yardımıyla nesnel ölçme yapabildiğimiz varlıkları karşılayan sözcüklerdir: çiçek, ağaç, bulut, ses, hava, koku, rüzgâr…
Soyut İsim: Beş duyuyla hissedemediğimiz ama var olduklarını kabullendiğimiz kavramları karşılayan sözcüklerdir: mutluluk, sevgi, akıl, ruh, melek, heyecan, korku…
Soyutlama - Somutlama Nedir?
  • Soyutlama: Somut anlamlı bir sözcüğün anlam genişlemesi yoluyla soyut anlam kazanmasıdır: 
Büyüdükçe kendime duvarlar ördüm.
  • Somutlama: Soyut anlamlı bir sözcüğün anlam genişlemesi yoluyla somut anlam kazanmasıdır:
Yalnızlığım yollarıma pusu kurmuş beklemekte 
Varlıkların Sayılarına Göre
Tekil İsimler: Bir varlığı anlatmak için kullanılan, çokluk eki (-lar,-ler) almamış isimlerdir: okul, ev, insan, çocuk, oyun, araç...
Bu isimler, kimi kullanımlarda biçimce tekil olsa da anlamca bir çokluğu bildirir:
Çocuk yine hastalandı. (tek bir çocuk)
Çocuk sevgiyle büyür. (tüm çocuklar)
Çoğul İsimler: Aynı türden birden çok varlığı anlatan isimlerdir. İsimler çokluk eki ile (-lar,-ler) çoğullanır.
Kaldırımlar, ıstırap çekenlerin annesi
Kaldırımlar, içimde yaşamış bir insandır
Hem özel ada hem de tür adlarına gelebilen "-ler" eki, eklendiği sözcüklere farklı anlamlar katar:
  • Aile anlamı katar: 
Bu pazar Yavuzlara gideceğiz.
  • I. ve II. tekil kişi iyelik eki almış akraba adlarına gelerek onlara "ev halkı, arkadaş, aile" anlamı katar:
Amcamlar ne zaman dönecek?
Dedenler bu yaz seni görmeye gelecek.
  • Tarihe geçmiş ailelerle onlardan olanları anlatmak için özel adlara eklenir:
Abbasiler, Köprülüler, Osmanlılar...
  • Özel ada benzerleri anlamı katar: 
Kutsal bir ateşim ki ben sönmez
İnanın Mustafa Kemaller tükenmez
  • Abartma anlamı katar: 
Dünyalar kadar seviyorum seni
Çocuk ateşler içinde yanıyor. 
  • Eklendiği adlara "aşağı yukarı, ona yakın" anlamı katar:
Tuba o zaman dört yaşlarındaydı.
Akşam beş sıralarında eve geldim.
  • Zaman adlarına gelerek "her" belirtme sıfatının anlamını verir ve onları zarf yapar: 
Sabahları erken kalkarım.
Önemli: Özel adlara getirilen çokluk eki ve bunlardan sonra gelen diğer ekler kesmeyle ayrılmaz:
Türkler, Türklerin, Almanlara, Yakup Kadriler
  • Topluluk İsimleri: Biçim bakımından tekil göründüğü halde çokluk ya da topluluk kavramı veren adlardır.
kurultay, kafile, alay, bölük, grup, takım, sınıf...
Topluluk adları da tür adları gibi çoğullanır. Bu durumda aynı topluluktan birden çok olduğu anlaşılır:
ordular, takımlar, sürüler, kümeler...
İsimlerde Küçültme (Küçültme Adı)
  • Bir varlığın küçük olduğunu anlatmak isteyince adın önüne küçük, ufak, minik gibi niteleyici sözcükler getirilir. Kimi zamanda bu sıfatların anlamı bir ekle sağlanır.
Küçültme ekleri şunlardır: -cik, -cek, -ceğiz, -rak, -ca, -msi, -mtırak
Örnekler: küçücük, adacık, tepecik, azıcık, büyücek, ufarak, uzunca, sıcakça, yeşilimsi, mavimtırak...

 Bu, üzerinde kimsenin yaşamadığı bir adacıktı.

  • Küçültme ekleri, sözcüklere küçültme, azaltma veya küçümseme dışında yerine göre acıma, sevme anlamları da kazandırır:
Mehmetçik (sevgiyi belirtmek üzere Türk erlerine verilen ortak ad)
Sunacık (sevimli veya zavallı)
Babacığımı çok özledim, ne gün dönecek? (sevgi)
Kadıncağızın şu halini gördükçe içim sızlıyor. (acıma)
  • -cik ekiyle türemiş birkaç sözcük, küçültme anlamından sıyrılarak somut varlıklara isim olmuştur: arpacık, maymuncuk, gelincik, tatarcık, bademcik...
  • Uyarı: Küçültme ekleri sadece isimlere değil zamir, sıfat ve zarflara da eklenir:
Kimsecikler görmeden şuracıkta uyurum.
   (zamir)                        (zamir)
Sevginin kaynattığı
Sıcacık bir merhaba
 (sıfat)
Sıcacık bakıyor, ne güzel.
 (zarf)
İlgili Sayfalar

    1 yorum:

    1. mükemmel bir sayfa ama dil bilgisi için daha fazla çıkmış sorular eklerseniz sevinirim

      YanıtlaSil

    Desteğiniz bizim için önemli. Daha iyi içerikler üretebilmemiz için hem "Takip Et" butonuna tıklayarak hem de yorumlarınızla bize destek olabilirsiniz. Ayrıca sayfaya daha rahat ulaşmak için sayfamızı sık kullanılanlar klasörüne eklemeyi unutmayınız.