Birleşik Eylemler

• İki ya da daha çok sözcükten kurulmuş eylemlerdir.
• "Birleşik eylem grubu" olarak da bilinir.
• Birleşik eylemler yapılışlarına göre üç çeşittir: 

1. Yardımcı Eylemle Kurulan Birleşik Eylemler
2. Kurallı (Özel) Birleşik Eylemler
3. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Eylemler

Yardımcı Eylemle Kurulan Birleşik Eylemler

• Bunlar isim + yardımcı eylem şeklinde kurulan eylemlerdir: arz et-, memnun ol-, seyreyle-, namaz kıl-, mahvol-, affet-, kabul et-, şükretmek-...
• Yardımcı eylem, isim soylu sözcükleri eylem haline getiren sözcüklerdir. 
• Türkçedeki belli başlı ek eylemler: et-, ol-, kıl-, eyle- 

Süleyman üç dört günden beri ortadan kaybolmuştu.

Seni tanıdığımıza çok memnun olduk.

Kâh çıkarım gökyüzüne, seyrederim âlemi
Kâh inerim yeryüzüne, seyreder âlem beni

Beni bu güzel havalar mahvetti
Böyle havada istifa ettim

Kaybetmeyi kim ister ki?

Başkalarının haline bakıp şükretmek ne kadar mantıklı?

Terk etmedi sevdan beni 

Uyarılar

• Yardımcı eylemle kurulan birleşik fiiller, ilk kelimesinde herhangi bir ses düşmesi veya türemesine uğramazsa ayrı yazılır: alt etmek, arz etmek, azat etmek, dans etmek, el etmek, göç etmek, ilan etmek, kabul etmek, kul etmek, kul olmak, not etmek, oyun etmek, söz etmek, terk etmek, var ol­mak, yok etmek, yok olmak vb. 


• Yardımcı eylemle kurulan birleşik fiiller birleşirken ünlü düşmesine ya da ünsüz türemesine uğrarsa birleşik kelimeler bitişik yazılır: kaybolmak, şükretmek, kaydetmek (ses düşmesi) - affetmek, hissetmek, zannetmek, reddetmek (ünsüz türemiş)

Kurallı (Özel) Birleşik Eylemler

• Bu tür birleşik fiillerde ana öğe olan fiil başta, yardımcı fiil olarak "bil-", "ver-"; "kal-, dur-" ve "yaz-" sonda kullanılır.
• Kurallı birleşik eylemler dörde ayrılır:

a) Yeterlik (ebilmek): yapabil-, okuyabil-, koşabil- vb.
b) Tezlik (ivermek): atıver-, satıver-, açıver- vb.
c) Sürerlik (ekalmak, edurmak): bakakal-, hesaplayadur-, gidedur- vb.
d) Yaklaşma (eyazmak): öleyaz-, düşeyaz- vb.

a) Yeterlik Eylemi (-ebilmek): söyleyebil-, gidebil-, gülebil-, isteyebil-, konuşabil-, sorabil-, tanıyabil-...

Görmüyorum ama hâlâ duyabiliyorum.

Mesela gökyüzü
Maviydi alabildiğine

İsterseniz her şeyi yapabilirsiniz.

Uyarı: Yeterlik eyleminin olumsuzunda "bilmek" eylemi kullanılmaz. Yeterli eylemi olduğu "e" sesinden anlaşılır:

bakmadım: basit eylem
bakamadım: birleşik eylem (yeterlik eylemi)

Kervan yürür peşi sıra düşemem (düşebilmek)
Yıldız akar uçsam da yetişemem (yetişebilmek)

b) Tezlik Eylemi (-ivermek): alıver-, okuyuver-, bakıver-, satıver-, isteyiver-, oturuver-, söyleyiver-...

Bir üşüşüverdi balıklar
Denizi gördüm

Alıverin bağlamamı çalayım
Çalayım da zarı zarı ağlayım

c) Sürerlik Eylemi (-edurmak, ekalmak): bakakal-, gidedur-, okuyadur-, oturadur-...

Bakakalırım giden geminin ardından
Atamam kendimi denize dünya güzel

d) Yaklaşma Eylemi (-eyazmak): düşeyaz-, öleyaz-...

Eyleme "az kalsın oluyordu" anlamı katar. Olumsuzu kullanılmaz.

Düz yolda düşeyazıyordum.

Anlamca Kaynaşmış Birleşik Eylemler

Deyim anlamı taşıyan birleşik eylemlerdir. Bir isim ile eylemden meydana gelir: el aç-, göz koy-, dile düş-, gözden düş-, yüze gül-, kulak kesil-...

Hangi dünyaya kulak kesilmişsek öbürüne sağırız.

Yüze gülen bir hali vardı.

Dile düştüm senin yüzünden yine.

Göz koydular ekmeğime aşıma.

Düşmana el açacak hale geldik.

Kul oldum, yol oldum
Gözden düştüm ah, pul oldum

👇 

Örnek Sorular

I. Gözleriniz yok artık
Dünyamızı göremeyeceksiniz
II. Kapımı birkaç gün için açık tut
Eşyam bakakalsın diye arkamdan
III. Başına dikmeden önce kırık testisini
Son kez kulak veriyor geceye
IV. Ne olurdu bir kadın, elleri avucumda,
Bahsetse yaşamanın tadından başucumda
V. Biri de karısını merak etmiş
Evden haber soruyor bana
1. Dizelerdeki altı çizili birleşik eylemler yapılışları bakımından eşleştirilse hangisi dışarıda kalır?
A) I    B) II    C) III    D) IV    E) V

Çözümü

Kurallı birleşik eylemler: göremeyeceksiniz (görebilmek-, yeterlik eylemi), bakakalsın (sürerlik eylemi)
Yardımcı eylemle kurulan birleşik eylemler: bahsetse, merak etmiş
Anlamca kaynaşmış birleşik eylem: kulak veriyor
Cevap C

2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "anlamca kaynaşmış birleşik eylem" kullanılmamıştır?
A) Telefon gelince iki ayağı bir pabuca girdi. 

B) Bütün şiirlerine koca bir dünyayı sığdırdı.
C) Babam olaydan sonra hepimizin ağzını aradı.
D) Yok yere dile düştük yine.
E) Akşam çıkmamıza ses çıkarmadı.

Çözüm

A şıkkında "iki ayağı bir pabuca girmek",
C şıkkında "ağız aramak",
D şıkkında "dile düşmek",
E şıkkında "ses çıkarmamak" anlamca kaynaşmış birleşik eylemdir.
Cevap B

3. Aşağıdaki dizelerin hangisinde farklı bir birleşik eylem kullanılmıştır?
A) Sular sarardı...Yüzün perde perde solmakta
Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta
B) Ötme vapur, gelemem
Dört duvarla sarılmışım
C) Zanneder misin ki yok ihtiyacım
Belki eskisinden daha muhtacım
D) Gökyüzünün başka rengi de varmış
Geç fark ettim taşın sert olduğunu
E) Yetişir kendimize acıdığımız
Affetmeyecek bizi bir gün çocuklarımız

Çözüm  

Türkçede birleşik eylemler üçe ayrılır. Yardımcı eylemle kurulan, kurallı birleşik eylemler ve anlamca kaynaşmış birleşik eylemler.
A şıkkında "seyret",
C şıkkında "zanneder",
D şıkkında "fark ettim" ve
E şıkkında "affetmeyecek" yardımcı eylemle kurulan birleşik eylemlerdir.
B şıkkındaki "gelemem - gelebilirim" ise kurallı birleşik eylemlerden yeterlik eylemidir.
Cevap B

İlgili Sayfalar

• Sözcük Grupları Kısa Kısa


• Eylemlerde Yapı