Anlam Değişmeleri

Dildeki anlam değişmeleri genellikle beş başlık altında değerlendirilir:

1. Anlam daralması
2. Anlam genişlemesi
3. Başka anlama geçiş (anlam kayması)
4. Anlam iyileşmesi
5. Anlam kötüleşmesi

Anlam Daralması

• Genel anlamlı bir sözcüğün ilgili anlamın bir bölümünü kaybetmesidir. Bir başka deyişle sözcüğün anlam alanının sınırlandırılmasıdır.

Örnekler

• "Don" sözcüğü Eski Türkçede "elbise, giyim, giyecek şey" anlamına gelirken günümüzde "belden aşağıya giyilen uzun veya kısa iç giysi, külot" anlamına gelmektedir.

• "Oğul" sözcüğü Eski Türkçede "hem erkek hem de kız çocuklar" için kullanılırken günümüzde sadece "erkek çocuk" için kullanılmaktadır.

• Önceleri "zerdali, kayısı, şeftali, erik" gibi taş çekirdekli meyveleri adlandırmak için kullanılan "erik" sözcüğü zamanla anlam daralmasına uğrayarak tek bir meyveyi karşılar duruma gelmiştir.

• Türkçenin tarihî dönemlerinde "her türlü mal mülk, servet, eşya" kavramlarını ifade eden "davar" sözcüğü de anlam daralmasına uğrayarak bugün sadece "koyun, keçi gibi hayvanları" karşılamaktadır.

Anlam Genişlemesi

• Bir sözcüğün zamanla kavram alanı içinde yayılarak daha geniş bir anlama kavuşmasıdır.

Örnekler

• "Kadın" sözcüğünün Eski Türkçede "kraliçe, hanın karısı, kağan eşi" anlamında iken zamanla tüm dişi insanları ifade etmesi bir anlam genişlemesidir.

• Sözcüklerin zaman içinde kazandıkları yan anlamlar da bir anlam genişlemesidir. Örneğin "dal" sözcüğünün temel anlamı "ağacın gövdesinden ayrılan kollardan her biri" iken zaman içinde "branş" ya da "bir bilim alanının alt alanı" gibi anlamlar kazanması gibi.

• Aynı durum sözcüğün mecaz anlamları için de geçerlidir. Örneğin on yedi farklı anlamı olan "ağır" sözcüğünün bu anlamlarından dokuzu mecaz anlamlıdır.

• Tursil, selpak, vileda örneklerinde olduğu gibi bazı marka adlarının bir tür adına dönüşmesi de anlam genişlemesine örnek olarak verilebilir.

Başka Bir Anlama Geçiş (Anlam Kayması)

• Bir sözcüğün gösterdiği anlamdan uzaklaşarak ya da bu anlamı tamamen kaybederek yeni bir anlam kazanmasıdır. Anlam kayması, anlam daralması ya da anlam genişlemesine göre daha kapsamlı bir değişimdir.

Örnekler

• Dilimize Arapçadan giren "garip" sözcüğü başlangıçta "gurbette olan, yabancı" anlamında kullanılırken zamanla "yoksul, kimsesiz, zavallı, acayip, dokunaklı" gibi anlamlarıyla kullanılmaya başlanmıştır.

• Eskiden "övme (sitayiş), dua" anlamlarına gelen "alkış" sözcüğü günümüzde "bir şeyin beğenildiğini, onaylandığını anlatmak için el çırpma" anlamında kullanılmaktadır.

Anlam İyileşmesi

• Anlamı insanlara göre kötü ya da olumsuz olan bir sözcüğün zamanla iyi bir anlam kazanmasıdır.

Örnekler

• Eski Türkçede "kötü, fena" kavramlarını karşılayan "yavuz" sözcüğünün sonrasında "iyi, güzel; güçlü, çetin" anlamlarını ifade ettiği görülmektedir.

• Divan-u Lugat'it Türk'te "domuz yavrusu, her şeyin küçüğü" anlamındaki "çocuk" sözcüğünün günümüzde sadece "küçük yaştaki oğlan veya kız" anlamını karşılaması anlam iyileşmesine örnek olarak verilebilir.

Anlam Kötüleşmesi

• Anlamı insanlara göre iyi ve olumlu olan bir sözcüğün zamanla kötü veya kötüye doğru giden bir anlam kazanmasıdır.

• Anlam daralmasına örnek olarak verilen "don" sözcüğü eskiden "giysi" anlamına gelirken günümüzde "belden aşağıya giyilen uzun veya kısa iç giysi, külot" anlamına gelmesi anlam kötüleşmesine örnek olarak verilebilir.

Uyarı

• "İyi" ve "kötü" kavramları dilin değil, insanların değerlendirmesidir. Dil açısından iyi ya da kötü anlamdan söz edilemez, bu nedenle anlam iyileşmesi ya da kötüleşmesi; anlamda daralma, genişleme ve başka anlama geçişin içinde görülebilir.

İlgili Sayfa

👉 Sözcükte Anlam

Yararlanılan Kaynaklar

• Sözlük Birimlerin Anlamı İyileşir ya da Kötüleşir mi?, Gülcan Çolak
• Anlam Değişmeleri Üzerine Artzamanlı Bir İnceleme, Bahattin Sav
• Tarama Sözlüğü ve Türkçe Sözlük'e Göre Anlam Değişmeleri, Resul Özavşar