Bitişik Yazılan Birleşik Sözcükler
Birden fazla sözcük bir araya gelip yeni bir kavramı karşıladıklarında birleşik kelime olur. Birleşik kelimeler belirli kurallar çerçevesinde bitişik ya da ayrı olarak yazılır.
Peki, birleşik kelimeleri hangi durumlarda bitişik, hangi durumlarda ayrı yazmalıyız?
Birleşik sözcükler aşağıdaki durumlarda bitişik yazılır:
1. Ses düşmesi varsa bitişik yazılır: birbiri (biri biri), kaynana (kayın ana), nasıl (ne asıl), niçin (ne için), pazartesi (pazar ertesi), sütlaç (sütlü aş) vb.
2. Et- ve ol- yardımcı eylemleriyle birleşirken ünlü düşmesine ya da ünsüz türemesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır: kaybolmak, şükretmek, kaydetmek (ses düşmesi); affetmek, hissetmek, zannetmek, reddetmek (ünsüz türemiş)
Uyarı: Addetmek, darbetmek, bahşetmek, defetmek, katetmek, menetmek, menolunmak, cemetmek, dercetmek, hamdetmek, mahvetmek, mahvolmak gibi bazı birleşik sözcüklerde görünürde bir ses olayı (ünlü düşmesi / ünsüz türemesi) olmasa da bitişik yazılır. Bu sözcüklerde Türkçede gösterilmeyen bir ses düşmesi vardır.
3. Sözcüklerden her ikisi veya ikinci sözcük anlam değişmesine uğramışsa bu tür birleşik sözcükler bitişik yazılır. Bu tür sözcükler genellikle benzetme yolu ile anlam değişmesine uğramıştır. Genelde bir alete, bitkiye ya da hayvana isim verilirken çoğu zaman neye benzediği düşünülmüştür. Verilen örneklere bu açıdan bakılmalı: sırtıkara (balık), karadul (örümcek), yalıçapkını (kuş), aslanağzı (bitki), keçiboynuzu (bitki), kedigözü (lamba), kadınbudu (köfte), Büyükayı ya da Küçükayı (yıldız kümesi) gibi. Kimi zaman sadece ikinci sözcük anlam değişmesine uğrar: Karafatma (böcek) gibi.
4. Kurallı birleşik eylemler bitişik yazılır:
yeterlik eylemi (-ebilmek) ➞ düşünebilmek
tezlik eylemi (-ivermek) ➞ yapıvermek
sürerlik eylemi (-akalmak, edurmak) ➞ uyuyakalmak, gidedurmak
yaklaşma eylemi (-eyazmak) ➞ düşeyazmak, öleyazmak
Uyarı: Yapılışı kurallı birleşik eylemlere benzeyen görmek ve gelmek eylemleriyle yapılan birleşik eylemler de bitişik yazılır: düşmeyegör, ölmeyegör, süregelmek, çıkagelmek gibi.
5. Biri ya da her ikisi de emir kipi ile kurulan kalıplaşmış birleşik eylemler bitişik yazılır: ateşkes, çekyat, kapkaç, örtbas, veryansın, yapboz vb.
6. Bazı sıfat-fiil eklerinin kalıplaşmasıyla oluşan birleşik sözcükler bitişik yazılır (sıfat-fiil eki birleşik sözcüğün sonunda olmalı): cankurtaran, çöpçatan, dalgakıran, gökdelen; barışsever, basınçölçer, yurtsever; değerbilmez, hacıyatmaz, kadirbilmez, varyemez; çokbilmiş, güngörmüş vb.
7. İkinci sözcüğün kalıplaşarak görülen geçmiş zaman kip ekini aldığı birleşik sözcükler bitişik yazılır: gecekondu, mirasyedi, papazkaçtı, şıpsevdi vb.
8. Her iki kelimesi de görülen geçmiş zaman veya geniş zaman eklerini almış ve kalıplaşmış bulunan birleşik kelimeler bitişik yazılır: dedikodu, kaptıkaçtı, oldubitti (deyim), uçtuuçtu (oyun adı); biçerdöver, konargöçer, okuryazar, uyurgezer, yanardöner vb.
9. Soyut anlamda kullanılan alt, üst ve üzeri sözlerinin sona getirilmesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır (Somut yer bildirmeyecek): ayakaltı (deyim), bilinçaltı, gözaltı (gözetim), şuuraltı; akşamüstü, ayaküstü, gerçeküstü, ikindiüstü, olağanüstü, öğleüstü, suçüstü, sırtüstü, yüzüstü; öğleüzeri, akşamüzeri, ayaküzeri vb. (Mecaz anlamda kullanılan "el altında" (kolayda, hazır), "el altından" (gizlice) "hasır altı" (örtbas etmek) sözcükleri bu kurala rağmen ayrı yazılır.)
10. Ara yönleri belirten kelimeler bitişik yazılır: güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu
DİKKAT !!!
11. Türkçede her iki ögesi de asıl anlamını koruduğu hâlde yaygın bir biçimde gelenekleşmiş olarak bitişik yazılan kelimeler de vardır:
a. Baş sözüyle oluşturulan sıfat tamlamaları: başbakan, başçavuş, başhekim, başhemşire, başkent, başkomutan, başköşe, başmüfettiş, başöğretmen, başparmak, başpehlivan, başrol, başsavcı vb.
Uyarı: İsim tamlaması olan "baş ucu" (yanı başı, yatılan bir yerin baş konulan yönü veya yakını), "baş belası" (sıkıntı yaratan), "baş ağrısı" (başta oluşan rahatsızlık) ayrı yazılır. Coğrafya ve gök biliminde terim anlamıyla kullanılan “başucu” ile sürekli sıkıntı yaratan durum veya kimse anlamındaki “başağrısı” bitişik yazılır.
b. Bir topluluğun yöneticisi anlamındaki başı sözüyle oluşturulan belirtisiz isim tamlamaları: aşçıbaşı, binbaşı, çarkçıbaşı, çeribaşı, elebaşı, mehterbaşı, onbaşı, ustabaşı, yüzbaşı vb.
c. Ağa, baba, bey, efendi, hanım, nine vb. sözlerle kurulan birleşik kelimeler: ağababa, ağabey, beyefendi, efendibaba, hanımanne, hanımefendi, hacıağa, kadınnine, paşababa vb.
d. Biraz, birçok, birçoğu, birkaç, birkaçı, birtakım, herhangi, hiçbir, hiçbiri belirsizlik sıfat ve zamirleri de gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır.
12. Ev kelimesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: aşevi, bakımevi, basımevi, doğumevi, gözlemevi, huzurevi, kahveevi, konukevi, orduevi, öğretmenevi, polisevi, yayınevi vb. ("Bağ evi", "kır evi" ya da "dağ evi" ayrı yazılıyor.)
13. Hane, name, zâde kelimeleriyle oluşturulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: çayhane, dershane, kahvehane, yazıhane; beyanname, kanunname, seyahatname, siyasetname; amcazade, dayızade, teyzezade vb.
14. -zede ile oluşturulmuş birleşik kelimeler bitişik yazılır: depremzede, afetzede, selzede, kazazede vb.
15. Kanunda bitişik geçen veya bitişik olarak tescil ettirilmiş olan kuruluş adları bitişik yazılır: İçişleri, Dışişleri, Genelkurmay, Yükseköğretim Kurulu, Açıköğretim Fakültesi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi vb.
İlgili Sayfalar
Süper
YanıtlaSilÇok iyi anladım
YanıtlaSilOkulda bile bu kadar anlammam
YanıtlaSil