Ayrı Yazılan Birleşik Sözcükler

Birden fazla sözcük bir araya gelip yeni bir kavramı karşıladığında birleşik sözcük meydana gelir. Birleşik sözcükler belirli kurallar çerçevesinde bitişik ya da ayrı  olarak yazılır.
Peki, birleşik kelimeleri hangi durumlarda bitişik, hangi durumlarda ayrı yazmalıyız?
Birleşik sözcükler aşağıdaki durumlarda ayrı yazılır:
1. Etmek, edilmek, eylemek, olmak, olunmak gibi yar­dımcı eylemlerle kurulan birleşik fiiller, ilk kelimesi herhangi bir ses düşmesi veya türemesine uğramazsa ayrı yazılır: alt etmek, arz etmek, azat etmek, dans etmek, el etmek, göç etmek, ilan etmek, kabul etmek, kul etmek, zapt etmek, kul olmak, not etmek, oyun etmek, söz etmek, terk etmek, var ol­mak, yok etmek, yok olmak vb. 
2. Birleşme sırasında sözcüklerden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğramayan birleşik sözcükler ayrı yazılır. 
a. Hayvan türlerinden birinin adıyla kurulanlar: kedi balığı, kılıç balığı, köpek balığı, ton balığı, yılan balığı; deve kuşu, muhabbet kuşu, saka kuşu, tarla kuşu; ağustos böceği, ateş böceği, cırcır böceği, hamam böceği, ipek böceği, uçuç böceği, uğur böceği; sümüklü böcek; Ankara keçisi, dağ keçisi, yaban keçisi; fındık faresi, tarla faresi vb. (İkinci sözcüğü anlamını korumasına rağmen "sivrisinek" bitişik yazılır.)
b. Bitki türlerinden birinin adıyla kurulanlar: ayrık otu, çörek otu, ipek çiçeği, lavanta çiçeği; dağ elması, yer elması; deve dikeni; köpek üzümü, kuş üzümü; at kestanesi ;can eriği, yer mantarı; Antep fıstığı, çam fıstığı; sırık fasulyesi, soya fasulyesi; Afrika menek­şesi, şeker pancarı, kuru fasulye, kuru incir, kuru soğan, kuru üzüm, yeşil biber, yeşil zeytin, yeşil soğan vb. (Dikkat: "zeytinyağı" bitişik yazılıyor.)
UYARI: Ses düşmesine uğramış olan çöreotu ve yazımı gelenekleşmiş olan semizotudereotu bitişik yazılır.
c. Nesne, eşya ve alet adlarından biriyle kurulan birleşik  sözcükler: alçı taşı, çakmak taşı, ki­reç taşı, lüle taşı, Oltu taşı, arap sabunu, el sabunu; kahve değirmeni, yel değirmeni; alt geçit, tüp geçit, üst geçit; dolma kalem, dönme dolap, toplu iğne, vurmalı çalgılar, vurmalı sazlar, yapma çiçek vb.
d. Yol ve ulaşımla ilgili birleşik sözcükler: Arnavut kaldırımı; çevre yolu, deniz yolu, hava yolu, kara yolu, keçi yolu; köprü yol vb.
e. Durum, olgu ve olay bildiren sözlerden biriyle kurulan birleşik sözcükler: açık oturum, açık öğretim, ana dili, Ay tutulması, baş ağrısı, baş belası, çıkış yolu, çözüm yolu, dil birliği, din birliği, güç birliği, iş birliği, iş bölümü, madde başı, ses uyumu, yer çekimi vb.
f. Bilim ve bilgi sözleriyle kurulan birleşik kelimeler: anlam bilimi, dil bilimi, gök bilimi, halk bilimi, ruh bilimi, toplum bilimi, yer bilimi; dil bilgisi, halk bilgisi, ses bil­gisi, şekil bilgisi vb.
g. Yuvar ve küre sözleriyle kurulan birleşik kelimeler: göz yuvarı, hava yuvarı, ısı yuvarı, ışık yuvarı, renk yuvarı, yer yuvarı; hava küre, ışık küre, su küre, taş küre, yarı küre, yarım küre vb. ("yerküre" bitişik yazılır.)
h. Yiyecek, içecek adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler: talaş böreği; ba­dem yağı, kuyruk yağı; maden suyu; tulum peyniri, beyaz peynir; Adana kebabı, tas kebabı; İnegöl köftesi, İzmir köftesi; ezogelin çorbası, yoğurt çorbası; irmik helvası, koz helva; acı badem kurabiyesi; Kemalpaşa tatlısı, yoğurt tatlısı; ba­dem şekeri, kestane şekeri; balık yumurtası; burgu makarna, yüksük makarna; kakaolu kek, üzümlü kek; çiğ köfte, içli köfte; dolma biber, sivri biber; esmer şeker, kesme şeker; süzme yoğurt; yarma şeftali; kuru yemiş vb.
i. Gök cisimleri: Çoban Yıldızı, Kervan Yıldızı, Kutup Yıldızı, kuy­ruklu yıldız; gök taşı, hava taşı, meteor taşı vb.
j. Organ veya organ yerine geçen sözlerden biriyle kurulan birleşik kelimeler: aşık kemiği, elmacık kemiği; serçe parmak, şehadet par­mağı, yüzük parmağı; azı dişi, köpek dişi, süt dişi; kuyruk sokumu, safra kesesi; karga burun, kepçe kulak vb.
k. Benzetme yoluyla insanın bir niteliğini anlatmak üzere bitki, hay­van ve nesne adlarıyla kurulan birleşik kelimeler: çetin ceviz (yola getirilmesi güç olan kimse), çöpsüz üzüm (birlikte yaşayacak yakınları olmayan eş), eski kurt (bir işin hileli yanlarını bilen ve kolay aldatılamayan), sarı çıyan (sinsi, hain sarışın kimse), sağmal inek (kendisinden sürekli çıkar sağlanan kimse), eski toprak (yaşlandığı hâlde dinç olan kimse), eski tüfek (herhangi bir işte eski ve deneyimli olan kimse), kara maşa (zayıf, esmer, ufak tefek kadın), sapsız balta (koruyucusu, dayanağı olmayan kimse), ça­kır pençe (tuttuğunu koparan, becerikli), demir yumruk (güçlü kuvvetli), kuru kemik (çok zayıf kimse)...
l. Zamanla ilgili birleşik kelimeler: bağ bozumu, gece yarısı, gün or­tası, hafta başı, hafta sonu vb. 
3. -r / -ar / -er, -maz / -mez ve -an / -en sıfat-fiil ekleriyle kurulan sıfat tamlaması yapısındaki birleşik kelimeler ayrı yazılır: bakar kör, çalar saat, çıkar yol, döner sermaye, güler yüz, koşar adım, yazar kasa, yeter sayı; çıkmaz sokak, geçmez akçe, görünmez kaza, ölmez çiçek, tükenmez kalem; akan yıldız, uçan daire vb.
4. Renk sözü veya renklerden birinin adıyla kurulmuş isim tamla­ması yapısındaki renk adları ayrı yazılır: bal rengi, duman rengi, gümüş rengi, portakal rengi, saman rengi; ateş kırmızısı, boncuk mavisi, çivit mavisi, gece mavisi, limon sa­rısı, safra yeşili, süt kırı vb. 
5. Rengin tonunu belirtmek üzere renkten önce kullanılan sıfatlar ayrı yazılır: açık mavi, açık yeşil, kara sarı, kirli sarı, koyu mavi, koyu yeşil vb. 
6. Yer adlarında kullanılan batı, doğu, güney, kuzey, güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu, aşağı, yukarı, orta, iç, yakın, uzak kelimeleri ayrı yazılır: Batı Trakya, Doğu Anadolu, Güney Kutbu, Kuzey Amerika, Güneydoğu Anadolu, Aşağı Ayrancı, Yukarı Ayrancı, Orta Anadolu, Orta Asya, Orta Doğu, İç Asya, İç Anadolu, Yakın Doğu, Uzak Doğu vb. 
7. Kişi adlarından oluşmuş mahalle, bulvar, cadde, sokak, ilçe, köy vb. yer ve kuruluş adlarında, sondaki ünvanlar hariç şahıs adları ayrı yazılır: Yunus Emre Mahallesi; Gazi Mustafa Kemal Bulvarı, Ziya Gökalp Bulvarı; Nene Hatun Caddesi; Fevzi Çakmak Sokağı, Cemal Nadir Sokağı; Koca Mustafapaşa; Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi, Sütçü İmam Üniversitesi vb. 
8. Dış, iç, sıra sözleriyle oluşturulan bir­leşik kelime ve terimler ayrı yazılır: ahlak dışı, çağ dışı, din dışı, kanun dışı, olağan dışı, yasa dışı; ceviz içi, hafta içi, yurt içi; aklı sıra, ardı sıra, peşi sıra, yanı sıra vb. 
9. Somut olarak yer belirten alt ve üst sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır: deri altı, su altı, toprak altı, yer altı (yüzey) 
10. Alt, üst, ana, ön, art, arka, yan, karşı, iç, dış, orta, büyük, küçük, sağ, sol, peşin, bir, iki, tek, çok, çift sözlerinin başa getirilmesiyle oluşturulan  birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır: alt kurul, alt yazı, (altyapı — bitişik); üst kat, üst küme; ana bilim dalı, ana dili; ön söz, ön yargı, (öngörü — bitişik); art damak, art niyet; arka plan, arka teker; yan cümle, yan etki; karşı görüş, karşı oy; iç savaş, iç tüzük; dış borç, dış hat; orta kulak, orta oyunu; büyük dalga, büyük defter; küçük harf, küçük parmak; sağ açık, sağ bek; sol açık, sol bek; peşin fikir, peşin hüküm; bir gözeli, bir hücreli; iki anlamlı, iki eşeyli; tek eşli, tek hücreli; çok düzlemli, çok hücreli; çift ayaklılar, çift kanatlılar vb.
İlgili Sayfalar 

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

Desteğiniz bizim için önemli. Daha iyi içerikler üretebilmemiz için hem "Takip Et" butonuna tıklayarak hem de yorumlarınızla bize destek olabilirsiniz. Ayrıca sayfaya daha rahat ulaşmak için sayfamızı sık kullanılanlar klasörüne eklemeyi unutmayınız.