Fıkra: Nükteli Hikayecik

Nasrettin Hoca

• Nükte içeren kısa hikayecik.
• Bu tür, İslamiyet’in kabulünden sonra "lâtife" sözcüğü ile karşılanmış; fıkralardan oluşan eserlere de "letaifname" denmiştir.
• Dilimize Arapçadan geçen "fıkra" sözcüğü ise 19. yüzyılın sonlarına doğru kullanılmaya başlanmıştır.
• Az sözle çok şey anlatması, güldürürken düşündürmesi, mizah yoluyla toplumsal sorunlara değinmesi gibi özellikleriyle öne çıkan bir türdür.
• Fıkralar, geçmiş ile gelecek arasında da bir köprü görevi görerek halkın ortak değer yargılarını gelecek nesillere aktarır.
• Kullanılan sözcükler, diyalog unsurları, konu seçimi ve kendine özgü kompozisyonu ile diğer sözlü edebiyat ürünlerinden ayrılır.

Özellikleri

• Mensur (düzyazı) eserlerdir.
• Anlatmaya dayalı metinlerdir.
• Sözlü edebiyat ürünlerinden biridir (anonim).
• Başlangıçta ferdi bir karaktere sahipken zamanla anonimleşerek halka mal olmuştur.
• Halkın ortak zevk ve anlayışını yansıtır.
• Bu tür anlatılar; ince bir mizah, keskin bir alay ya da hikmetli bir söz içerir.
• Amaç güldürürken düşündürmektir.
• Fıkralarda ayrıntıya, uzun tasvirlere, anlatım sanatına yer yoktur.
• Genellikle bir tipe veya zümreye bağlı olarak anlatılır.

Konuları Bakımından Üçe Ayrılabilir:

• Halkla idareciler arasında
• İnanç, dinî âdet ve törenler, yasaklamalar
• Sosyal, siyasi ve iktisadi görüş farklılıklarından kaynaklananlar

Öne Çıkan Fıkra Tipleri:

• Nasrettin Hoca, İncili Çavuş, Bekri Mustafa gibi tarihî şahsiyetlere mal edilen fıkralar
• Mevlevi, Bektaşi, Yürük, Terekeme, Tahtacı gibi zümreleri temsil eden fıkralar
• Yahudi, Ermeni gibi azınlıkları temsil eden fıkralar
• Kayserili, Karadenizli gibi ağız taklidi ağırlıklı olan fıkralar
• Aydın kesimi temsil edenler

Nasrettin Hoca (1208-1284)

• 13.yüzyıl Türk düşünürü.
• Hayatı hakkında bilinenler sınırlıdır. 
• Nasrettin Hoca; dini şahsi çıkarlarına basamak yapanlara, boş inançlarla halkın dini inançlarını sömürenlere, halka zulmedenlere, hak yiyenlere zekasıyla karşı koyan Anadolu insanını temsil eder. 
• Ünü tıpkı Köroğlu gibi bu topraklar ile sınırlı kalmamıştır. Adı çok geniş bir coğrafyada yaşatılarak fıkraları birçok dile çevrilmiştir. 
• O, Anadolu halkının hayata bakışı ile mizah anlayışının sembol ismidir.

👉 Nasrettin Hoca hakkında ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

İncili Çavuş

• Tam adı İncili Mustafa Çavuş’tur.
• I. Ahmet ve IV. Murat’a musahiplik ve nedimlik yapmıştır.
• Çeşitli kaynaklarda İran’a elçi olarak gittiği yazmaktadır.
• 1632 ya da 1633'te vefat etmiş, İstanbul/Edirnekapı mezarlığına defnedilmiştir.
• Fıkraları saray ve çevresiyle ilgilidir.
• Fıkralarında Osmanlının toplumsal yapısı, dönemin dinî ve siyasi durumu, halkın değer yargıları gibi unsurları bulmak mümkündür.

Bekri Mustafa

• Asıl Mustafa'dır. Ayyaş anlamına gelen "bekri" ise onun lakabıdır.
• İçkiye düşkünlüğü ve hazırcevap olmasıyla tanınır.
• Birçok kaynak IV. Murat zamanında yaşamış olabileceği belirtse de IV. Mustafa ve III. Selim zamanında yaşadığını iddia eden kaynaklar da vardır.
• Bekri Mustafa’nın padişahın musahipliğini yaptığı hatta IV. Murat’ı içkiye alıştıranlar arasında bulunduğu da iddia edilir.
• Devlet idaresinin bozulup isyanların arttığı bir dönemde yaşayan Bekri Mustafa'ya atfedilen fıkraların çoğu İstanbul’da uygulanan yasaklarla ilgilidir.

Bektaşi Tipi

• Türk toplumunda dinî inanç ve dünya görüşü bakımından Sünni Müslümanlardan farklı bir zümreyi temsil eden fıkra tipidir. 
• Taassuba, katılığa karşı hoşgörüyü temsil eder. 
• Zaman içinde belli bir zümreyi temsil etme sınırlarını aşarak toplumun geniş çevreleri tarafından benimsenen bir fıkra tipi hâline gelmiştir. 
• Zeki, bilgili, nüktedan, yaşamayı seven ve içki yasağını hiçe sayan bir tiptir.

İlgili Sayfalar

👉 Anonim Halk Edebiyatı

👉 Fıkra (Köşe Yazısı)

Yararlanılan Kaynaklar

• Fıkra Türünün Eğitimdeki Yeri ve Türkçe Ders Kitaplarındaki Kullanılabilirliği
• "Çukurova Yerel Fıkra Tiplerinin Türk Fıkra Anlatma Geleneğindeki Yeri", Erman Artun
• İncili Çavuş Fıkralarında Kış/Taşlama Miti, Ebru Şenocak / Fevziye Alsaç
• Hikâyât-ı Hoca Nasreddîn (İnceleme-Transkripsiyon-Tıpkıbasım) Hazırlayan Muhammed Kalaycı
• Osmanlı Nüktedanının (Bekri Mustafa-İncili Çavuş) Fıkraları Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma