Cümlenin Ögeleri (Özet )

  • Bir düşünceyi, duyguyu, durumu, olayı yargı bildirerek anlatan sözcük ya da sözcük dizisine cümle denir.
  • Cümledeki yargıyı ifade edebilmek için farklı görevler üstlenen unsurlara da öge denir.
Cümlenin Ögelerini Bulurken...
  • Önce yüklem bulunur ve tüm sorular yükleme sorulur.
  • Yüklemden sonra özne sonra da diğer ögeler bulunur.
  • Ögeler bulunurken tamlamalar, sözcük grupları ve deyimler bölünmez.
Yüklem
  • Yargı bildirir.
  • Yüklem tek başına cümle özelliği gösterir.
  • Yüklem çekimli unsurdur yani kipi ve şahsı bellidir.
  • İlk önce yüklem bulunur ve tüm sorular ona sırayla sorulur. (yüklem, özne, nesne...)
  • Hemen hemen tüm sözcük türleri yüklem görevinde kullanılabilir. (eylemler, isimler, zamirler, sıfat tamlamaları, isim tamlamaları, eylemsiler, eylemsi grupları...)
  • Eylem (fiil) dışında bir sözcüğün ya da sözcük grubunun yüklem olabilmesi için ek eyleme ihtiyacı vardır. (isim cümlesi – eylem cümlesi ayrımı)
    → Bilinçlenmiş yurttaş / demokrasinin ön koşuludur.
               özne                           yüklem (isim tam.)(ek eylemin geniş zm.)
Özne
  • Yüklemin bildirdiği işi yapan ya da anlatılan duruma konu olan varlıktır.
  • Özneyi bulmak için yükleme kim ve ne sorularından uygun olanı sorulur.
  • Özne görevindeki sözcük ya da sözcük grubu her zaman yalın haldedir. (yani adın durum eklerini almaz) 
  • Kimi zaman öznenin görevini cümledeki nesne yapar. Bu tür nesnelere sözde özne denir. (edilgen eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde görülür) 
Bu tür çalışmalar / daha önce / yapılmıştı.
  • Edilgen eylemlerin yüklem olduğu bazı cümlelerde sözde özne de bulunmaz. 
→ Bu havada geziye gidilmez.
→ İnşaata izinsiz girilmez.
  • "-mak gerek / lazım" kalıbıyla kurulan cümlelerde özne bulunmaz:
→ İşi / doğru / yapmak lazım.
  • Edilgen eylemlerin yüklem olduğu bazı cümlelerde sözde öznenin yanında "örtülü özne" de bulunur. Bu tür özneler, anlam olarak eylemi yapanı ifade etse de bu görevi örtülü olarak yapar. Örtülü özne "-ca, -ce" ekini ya da "tarafından" sözcüğünü alır. 
→ Pansuman / doktor tarafından / yapıldı. 
    Genel kurulca / bazı kararlar / alındı.
  • Özne bazı örneklerde açıklamasıyla verilir. Bu tip cümlelere açıklamalı özne denir.   
→ Selim, muhtarın oğlu, kasabaya inecekmiş. 
Nesne (Düz Tümleç)
  • Öznenin yaptığı işten etkilenen varlığa denir.
  • Nesneler geçişli eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde bulunur.
  • Nesneyi bulmak için yükleme ne, kimi, neyi sorularından uygun olanı sorulur.
  • Nesneler cümlede ya yalın halde ya da belirtme halinde bulunur:
Bir araba / kiraladık / akşam için. (ne)
→ Yitirdik /umudunu gözlerimizin, / bir uzak yıldızda. (neyi)
Babamı / yazılarından / tanıyabildim / ancak. (kimi)
  • Edilgen eylemlerin yüklem olduğu cümlelerdeki nesneye sözde özne denir:
→ Sınıfta / bir cüzdan / bulunmuş.
  • İsim cümlelerinde nesne bulunmaz:
→ Köşkün girişinde / mermer sütunlar / vardı. (dt / özne / yüklem)
Uyarı: Sadece "borçlu" sözcüğünün ek eylem alarak yüklem olduğu cümleler nesne alabilir:

→ Ben / her şeyimi / ona / borçluyum.

Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç)
  • Yüklemin yöneldiği (-e), bulunduğu (-de), çıktığı (-den) yeri gösteren ögedir.  
  • Bir sözcüğün ya da sözcük grubunun yer tamlayıcısı olabilmesi için e, de, den eklerinden birini alması şarttır. 
  • Dolaylı tümleci bulmak için : nereye, neye, kime / nerede, kimde / nereden, neyden, kimden sorularından uygun olanı sorulur.
→ Çiçekler / toprağa, / balık / sulara / küstü. (neye)
→ Ben / gece / otelde / kaldım. (nerede)
Benden / selam olsun / Bolu Beyi'ne.  (kimden, kime)     
  • Uyarı: -e (yönelme), -de (bulunma), -den (ayrılma) eklerini alan her sözcük ya da sözcük grubu yer tamlayıcısı değildir:

    → Unutma, akşama seninle buluşacağız.

    Zarf Tümleci

  • Yüklemin anlamını zaman, durum, miktar, yön, koşul ya da tüm bunları soru yoluyla etkileyen ögelerdir. Bunların her biri yükleme sorulan değişik sorularla bulunur.
→ Adam sert konuştu. (nasıl - durum zarf tüm.)
    → Batuhan bugün derse gelmedi. (ne zaman - zaman zarf tüm.)

    → Melek, dışarı çıkmıştı. (nereye - yer, yön zarf tüm.) 
    → Önder derslerine çok çalışırdı. (ne kadar - miktar zarf tüm.)
Uyarılar
  • "Aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri" gibi yer-yön bildiren sözcüklerin zarf tümleci olabilmesi için yalın halde olması gerekir. 
Uğur, dışarıya çıkmıştı. (nereye - dolaylı tümleç) 
  • Nicelik bildiren az, çok, pek, daha gibi sözcükler isim cümlelerinde yüklemle beraber kabul edilmelidir. 
→ Sınav çok zordu.
  • Yükleme sorulan "ne ile, ne için, kiminle, kimin için" sorularıyla bulunan ögeler kimi kaynaklarda edat tümleci olarak gösterilse de ÖSYM'nin hazırladığı sınavlarda zarf tümleci olarak gösterilmektedir.
İlgili Sayfalar

6 yorum:

Desteğiniz bizim için önemli. Daha iyi içerikler üretmemiz için yorumlarınızla bize destek olabilirsiniz. Ayrıca sayfaya daha rahat ulaşmak için sayfamızı sık kullanılanlar klasörüne eklemeyi unutmayınız.