Cümlenin Ögeleri

• Bir düşünce, duygu, durum ya da olayı yargı bildirerek anlatan sözcük / sözcük dizisine cümle denir.
• Öge, yargıyı ifade edebilmek için cümlede farklı görevler üstlenen unsurdur.
• Cümlede yargı bildiren öge ise yüklemdir.
• Özne ve yüklem temel öge iken diğerleri yardımcı ögedir.
• Bu ögeler, yüklemin anlamını çeşitli yönlerden tamamlamak ve onu daha belirgin duruma getirmek üzere cümlede yer alır.

Ögeler Bulunurken...

• Önce yüklem bulunur ve tüm sorular yükleme sorulur.
• Yüklemden sonra özne sonra da diğer ögeler bulunur.
• Ögeler bulunurken tamlamalar, sözcük grupları ve deyimler bölünmez.

Yüklem

• Yargı bildirir.
• Cümlenin temel ögesidir.
• Tek başına cümle özelliği gösterir.
• Çekimli unsurdur yani kipi ve şahsı bellidir.
• Hemen hemen tüm sözcük türleri yüklem görevinde kullanılabilir: eylemler, isimler, zamirler, sıfat tamlamaları, isim tamlamaları, eylemsiler, eylemsi grupları...
• Eylem (fiil) dışında bir sözcüğün ya da sözcük grubunun yüklem olabilmesi için ek eyleme ihtiyacı vardır (isim cümlesi – eylem cümlesi ayrımı).

Yüklem Görevindeki Sözcük / Sözcük Gruplarına Örnekler

→ Gitmelisin.
       yüklem (çekimli eylem)

→ Bilmezdim şarkıların bu kadar güzel olduğunu.
        yüklem (çekimli eylem)

→ Yazar, eserin kurgusuyla bir oyun gibi oynamış.
                                                                  yüklem (çekimli eylem)

→ Bu yolla bir yere varamazsın.
                                  yüklem (çekimli eylem)

→ Aralarında Refik Halit gibi tanınmış isimler de vardı.
                                                                     yüklem (isim + ek eylem)

→ Bilinçlenmiş yurttaş demokrasinin ön koşuludur.

                                        yüklem (isim tam. + ek eylem)

→ Başarılı şairlerimizden biri de odur.
                                                  yüklem (zamir + ek eylem)

→ Onlara göre Osman Efendi koca bir yobazdı.
                                                   yüklem (sıfat tam. + ek eylem)

→ Kısa boylu, şişman, göbekli, gür saçlı ve kalın kaşlı bir adamdı.
                           yüklem (sıfat tam. + ek eylem)

→ Başarının tek sırrı çalışmaktır.
                                    yüklem (eylemsi + ek eylem)

→ Benim işim, yolcuları havaalanına götürmekti.
                          yüklem (isim-fiil grubu + ek eylem)

→ Bizim perişanlığımız, gönülleri toplamak içindir.
                                           yüklem (edat grubu + ek eylem)

 

Özne

• Yüklemin bildirdiği işi yapan ya da anlatılan duruma konu olan varlıktır.
• Yüklemden sonra cümledeki en önemli ögedir.
• Özneyi bulmak için yükleme kim ve ne sorularından uygun olanı sorulur.
• Özne görevindeki sözcük ya da sözcük grubu her zaman yalın hâldedir. Yani adın durum eklerini (belirtme, yönelme, bulunma ve ayrılma) almaz.
• Özneler, isim çekim eklerinden sadece çokluk eki ile iyelik ekini alır.

Örnekler

→ Konağın bütün çocukları gibi Gülsüm de polisten çok korkardı.                                                                                   özne                             yüklem      

→ Büyük Hanım, zeki bir kadındı.
           özne               yüklem

→ Yollar bir şerit gibi ufka bağladı bizi.
     özne                             yüklem

→ Burası, babadan kalma ahşap bir evdi.
      özne                  yüklem

→ Bu gecikmeden dolayı okuyucularımdan özür dilerim.
                                                                         yüklem / (“Ben” gizli özne)

• Kimi zaman öznenin görevini cümledeki nesne yapar. Bu tür nesnelere sözde özne denir. (Edilgen eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde görülür) 

→ Bu tür çalışmalar daha önce yapılmıştı.
          sözde özne                        yüklem

→ Kapının girişinde küçük bir anahtarlık bulunmuş.
                                       sözde özne         yüklem

• Edilgen-geçişsiz eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde özne yoktur:

→ İnşaata izinsiz girilmez.
      d.tüm.  z.tüm.   yük.

→ Nihayet bayram yerine varıldı.
      z.tüm.        d. tüm.        yük.

• "-mak gerek / lazım" kalıbıyla kurulan cümlelerde özne bulunmaz:

→ İşi doğru yapmak lazım.

• Edilgen eylemlerin yüklem olduğu bazı cümlelerde sözde öznenin yanında "örtülü özne" de bulunur. Bu tür özneler, anlam olarak eylemi yapanı ifade etse de bu görevi örtülü olarak yapar. Örtülü özne "-ca, -ce" ekini ya da "tarafından" sözcüğünü alır. 

→ Pansuman / doktor tarafından / yapıldı. 

→ Genel kurulca / bazı kararlar / alındı.

• Özne bazı örneklerde açıklamasıyla verilir. Buna açıklamalı özne denir.   

→ Selim, muhtarın oğlu, kasabaya inecekmiş.

     özne   açıklamalı özne

→ Sesin nerede kaldı, her günkü sesin.
     özne                         açıklamalı özne

Özne Görevindeki Sözcük / Sözcük Gruplarına Örnekler

→ Kartalın beğenmediğini kargalar kapışır.
                                       özne (isim) yüklem

→ Bizim kız, meyvelerden armuda hayran; süt mamullerinden peynire düşmandı.
   Ortak Özne (isim tam.)                yüklem                                                yüklem

→ Bu, / herkesin kolayca anlayabileceği bir durum değildi.

Özne (zamir)                        yüklem

→ Bu müze pek kıymetli eserlerle doludur.
Özne (sıfat tam.)                            yüklem

→ Yazın deniz kenarlarına kaçanlar; şimdi birer birer kışlıklarına dönüyorlar.
             Özne (sıfat-fiil grubu)                                                           yüklem

→ Böyle bir soruyla karşılaşmak beni çok üzdü.
            Özne (isim-fiil grubu)                     yüklem

 

Nesne (Düz Tümleç)

• Öznenin yaptığı işten etkilenen varlığa denir.
• Nesneler geçişli eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde bulunur.
• Nesneyi bulmak için yükleme ne, neyi, kimi sorularından uygun olanı sorulur.
• Nesneler cümlede ya yalın ya da belirtme hâlinde bulunur:

Örnekler

→ Babam hafta sonu için bir araba kiralamış. (Babam ne kiralamış?)
                                      belirtisiz nesne 

→ Sen de eller gibi adımı unut. (Sen neyi unut?)
                         belirtili nesne 

→ Ahmet'i bugün okuldan dayısı alacakmış. (Dayısı okuldan kimi alacakmış?)
  belirtili nesne

• Edilgen eylemlerin yüklem olduğu cümlelerdeki nesneye sözde özne denir:

→ Dün sınıfta bir cüzdan bulunmuş. (Kim bulmuş, belli değil...)
                      sözde özne

→ Yeni şubemiz bugün küçük bir törenle açılacak. (Kim açmış, belli değil...)
      sözde özne

→ Kapanırdı daha gün batmadan kapılar. (Kim kapamış, belli değil...)
                                                  sözde özne

• İsim cümlelerinde nesne bulunmaz:

→ Köşkün girişinde mermer sütunlar vardı. 

        dolaylı tüm.              özne           yüklem    

→ Burada hayranlık ve hayret duyguları ile baş başa kalmak / büyük bir zevkti.

                                        özne                                                          yüklem

→ Bilgiyi geliştirmenin önemli yollarından biri de soru sormaktı.

                             özne                                             yüklem

→ Bütün ifade şekillerini kesin çizgilerle birbirinden ayırmak / mümkün değildir.
                                       özne                                                          yüklem

→ Bunlar / bir kadının hoşuna gidebilecek şeyler değildi.

      özne                                 yüklem

Uyarı: Sadece "borçlu" sözcüğünün ek eylem alarak yüklem olduğu cümleler nesne alabilir:

→ Ben / her şeyimi / ona / borçluyum.

Nesne Görevindeki Sözcük / Sözcük Gruplarına Örnekler

→ Bir vefasızlık, bir alçaklık çemberi sarmış çevremizi.
                                                                       belirtili nesne (isim)

→ Onu ilk kez bir vapur iskelesinde görmüştüm.
belirtili nesne (zamir)

→ Kitap kapağını kim tasarlamış?
belirtili nesne (isim tam.)

→ Yitirdik umudunu gözlerimizin bir uzak yıldızda.
                   belirtili nesne (Tamlayanı tamlananı yer değiştirmiş isim tam.)

→ Zengin renklerini ufkuma dök ey bahar!
belirtili nesne (sıfat tam.)

→ Benden, son hâlimi gösteren bir fotoğraf istedi.
                       belirtisiz nesne (sıfat tam.)

→ Okumayı boş zamanlarda yapılan bir etkinlik olarak görmezdi.
belirtili nesne (isim-fiil)

→ Bizim çocuk, evde kalmak istemiş.
                         belirtisiz nesne (isim-fiil grubu)

→ Genç adam, kendi kendine: “Ne kadar değişmişim?” dedi.
                                                      belirtisiz nesne (cümle / iç içe birleşik cümle)

 

Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç)

• Yüklemin yöneldiği (-e), bulunduğu (-de), çıktığı (-den) yeri gösteren ögedir.  
• Bir sözcüğün ya da sözcük grubunun yer tamlayıcısı olabilmesi için e, de, den eklerinden birini alması şarttır. 
• Dolaylı tümleci bulmak için nereye, neye, kime / nerede, kimde / nereden, neyden, kimden sorularından uygun olanı sorulur.

Örnekler

→ Çiçekler toprağa, balık sulara küstü.
                   d. tüm.           d. tüm. 

→ Yüksek yerlerde açan çiçeğim, senin altında doğdum, senin dibinde öleceğim.
                        özne                           d. tüm.                          d. tüm.

→ Tuluat tiyatroları küçük kasabalarımızda hâlâ sahne almaktadır.
                                          d. tüm.

→ Kalın kenarlı gözlüklerinin altından etrafını süzdü.
                          d. tüm.

→ Böyle aşağıdan alan, ukalalık etmeyen birine ilk kez rastlıyordu.
                                      d. tüm.

→ Ali'ye henüz haber vermedik.

    d. tüm.

• Uyarı: Bir cümlede farklı sorulara cevap veren birden fazla dolaylı tümleç (yer tamlayıcısı) olabilir:

→ Ben garip çizgilerle uğraşırken baş başa
     Rastlamıştım duvarda / bir şair arkadaşa 

“duvarda: bulunmalı yer tamlayıcısı / bir şair arkadaşa: yönelmeli yer tamlayıcısı”

→ Zafer ve eğlence bu sarayda / hayatın en belirgin akışına yataklık ediyordu.

“bu sarayda: bulunmalı yer tamlayıcısı / hayatın en belirgin akışına: yönelmeli yer tamlayıcısı”

• Uyarı: -e (yönelme), -de (bulunma), -den (ayrılma) eklerini alan her sözcük ya da sözcük grubu yer tamlayıcısı değildir:
  
  → Birden döndü ve oradan hızla uzaklaştı.
       zarf tüm. (nasıl döndü?)

→ En sonunda varmışsın hedefine.
       zarf tüm. (ne zaman varmışsın?)

→ İlk hikâyelerini 1950'li yıllarda yazmıştı.
                                zarf tüm. (ne zaman yazmıştı?)

→ Acemi tiyatro oyuncuları sahnede ellerini yerinde kullanamazlar.
                                                                     zarf tüm. (nasıl kullanamazlar?)

→ Sabahtan uğradım ben bir fidana / Dedim mahmur musun dedi ki yok yok
      zarf tüm. (ne zaman uğradım?) 

Dolaylı Tümleç Görevindeki Sözcük / Sözcük Gruplarına Örnekler

→ Ahmet Rasim, Falaka’da çocukluğunun İstanbul’unu ölümsüzleştirmiştir.
                          d. tüm. (isim)

→ Bu sefer de millet türkülerle Kemal Paşa'ya haber saldı.
                                                   d. tüm. (isim)

→ Yeşil pencerenden bir gül at bana / Işıklarla dolsun kalbimin içi.
     d. tüm. (sıfat tam.)           d. tüm. (zamir)

→ Müdür, tutanakta ismi geçen işçilere uyarı cezası vermiş.
                       d. tüm. (sıfat tam.)

→ Gurbet beni muttasıl çekiyordu kendine.
                                                      d. tüm. (dönüşlülük zamiri)

→ Herkese bahset senden, benden, bizden
d. tüm.(belgisiz zamir)  dolaylı tüm. (kişi zamirleri)

→ Ben daha mektebe başlamadan evvel karşımızdaki evde oturan Hoca Efendi'yi kafes arkasından gözetlerdim.
d. tüm. (isim tam.)

→ Hocanın karşısında kıpırdamadan duruyorduk.
     d. tüm. (isim tam.)

→ Şimdi de ünlü şairin günlüğüne yazdıklarına göz atalım.
                                d. tüm. (sıfat-fiil grubu)

→ Çoluk çocuğa ilişmeyin, bırakın, oynasınlar gönüllerince.
d. tüm. (ikileme-tekrar grubu)

 

Zarf Tümleci

• Yüklemin anlamını zaman, durum, miktar, yön, koşul ya da tüm bunları soru yoluyla etkileyen ögelerdir. 
• Bunların her biri yükleme sorulan “niçin, nasıl, ne zaman, ne kadar, ne şekilde, ne ile, kimin ile, ne için, kimin için" gibi sorularla bulunur:

Örnekler

→ Adam sert konuştu. (nasıl - durum zarf tüm.) 

→ Batuhan bugün derse gelmedi. (ne zaman - zaman zarf tüm.)

→ Melek, dışarı çıkmıştı. (nereye - yer, yön zarf tüm.) 

→ Önder derslerine çok çalışırdı. (ne kadar - miktar zarf tüm.)

→ Siz bu soruyu nasıl çözdünüz? (soru zarf tüm.)

→ Ne zaman seni düşünsem bir ceylan su içmeye gider. (soru zarf tüm.)

→ Ne kadar severim o insanları, o insanlar ki renkli, silik (soru zarf tüm.)

→ Neden böyle düşman görünürsünüz, yıllar yılı dost bildiğim aynalar (soru zarf tüm.)

Uyarılar

• "Aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri" gibi yer-yön bildiren sözcüklerin zarf tümleci olabilmesi için yalın halde olması gerekir. Bu sözcükler adın durum eklerini aldıklarında dolaylı tümleç olur:

→ O akşam izin almadan dışarı çıkmış.
                                        zarf tüm.

→ Dışarıda kar lapa lapa yağıyordu.
    dolaylı tüm.

• Nicelik bildiren az, çok, pek, daha gibi sözcükler isim cümlelerinde yüklemle beraber kabul edilmelidir. 

→ Onun Türk musikisine olan sevgisini gereği gibi anlatabilmek / çok zor.
                           özne                                                                      yüklem

→ Dedelerimizin Avrupa'ya ve Balkanlar'a vurduğu damgayı, bu kadar net bir şekilde dile getirebilen yazar / pek azdır.
                     özne                     yüklem

→ İlk sayfadaki çiçek görseli daha güzeldi.
                  özne                         yüklem

• Bir cümlede birden fazla aynı ya da farklı türlerden zarf tümleci bulunabilir:

→ Sabaha kadar aç biilaç seni beklemiş merdivenlerde.
         z. tüm.          z. tüm.

→ Dün idmana nasıl gittiniz?
    z. tüm.         z. tüm.

→ Hâlâ Kozlu’yu ve o evi özlemin içimi sızlatan acısıyla anımsarım.  
    z. tüm.                                           z. tüm.

• Şartlı birleşik cümlelerde şart kipiyle çekimlenen yan cümle çoğunlukla zarf tümleci görevindedir:

→ Seyirciler isterse / kaldığımız yerden devam edebiliriz. (Biz: gizli özne)
            zarf tüm.              dolaylı tüm.             yüklem

 Zarf Tümleci Olarak Kullanılan Sözcük Gruplarına Örnekler

→ O gün seni orada görmeyi beklemiyordum.
    zarf tüm. (sıfat tam.)

→ Ahmet Efendi. bayram sabahı, / yoldan geçen bir araba ile eve dönmüş.
                         z. tüm. (isim tam.)     zarf tüm. (edat grubu)

→ Karşılaştığımız sırada hürmetle sıktığım bu el, bir ateş gibi yanıyordu.                                                                                           z. tüm. (edat grubu)

→ Sevdiklerimiz de göçüp gidiyorlar birer birer.
                                                       zarf. tüm. (tekrar grubu / ikileme)

→ Seni onun yanında görünce anladım.
       zarf tüm. (zarf-fiil grubu)

Konu Anlatımı İndir
👇👇👇

İlgili Sayfalar

• Yüklemin Yerine Göre Cümleler

• Yüklemin Türüne Göre Cümleler

• Yapısına Göre Cümleler

• Anlamına Göre Cümleler

Test Çöz

• Cümlenin Ögeleri Konu Testi 1

• Cümle Ögeleri ve Türleri Çıkmış Sorular (2004-2019)

• Cümlenin Ögeleri Çıkmış Sorular (1992-2003)