YKS Edebiyat Türkçe: Anlamına Göre Cümleler

Her cümle; kendini oluşturan sözcük gruplarına, sözcüklere ve eklere göre çeşitli anlam özelliklerine sahiptir.
Cümlelerin temel anlam özelliği olumluluk / olumsuzluktur. Yani bir cümle hangi anlam özelliğine sahip olursa olsun ya olumlu ya da olumsuzdur.
Olumlu ve olumsuz cümleler ayrıca soru, emir, istek, şart, gereklilik, ünlem vb. anlamlar taşıyabilir:

Olumlu Cümle
Olumsuz Cümle
Soru Cümlesi
Emir Cümlesi
İstek Cümlesi
Ünlem Cümlesi
Şart Cümlesi
Gereklilik Cümlesi

1. Olumlu Cümle

Yüklemin bildirdiği yargının gerçekleştiğini, gerçekleşmekte olduğunu ya da gerçekleşeceğini bildiren cümledir.

Dikkat: Olumlu ve olumsuz cümlelerde de belirleyici olan, yargının bizim için iyi ya da kötü olması değil, yargıda bildirilenin gerçekleşip gerçekleşmediğidir.

Kazada bir kişi yaralanmış.

Güzel bir tatil planlıyoruz.

Bir hilâl uğruna, yâ Rab, ne güneşler batıyor!

Orada bir köy var uzakta.

Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur!

Uyarı: Biçimce olumsuz olduğu halde anlamca olumlu cümleler de vardır: Kimi cümleler “yok, değil, -ma, -me, -sız, -siz…” gibi olumsuzluk bildiren unsurları aldığı hâlde anlamca olumlu olabilir:

Falakadan korkmayan yoktur. (iki olumsuz unsur, cümleyi olumlu yapmış)

Sizin hakkınızı vermeyecek değiliz. (iki olumsuz unsur, cümleyi olumlu yapmış)

Vatan al bayrağın dalgalandığı yer değil midir? (biçimce olumsuz olan cümle soru yoluyla olumlu yapılmış)

2. Olumsuz Cümle

Yüklemin bildirdiği yargının gerçekleşmediği, gerçekleşmeyeceği ya da anlatılanın öyle olmadığı anlamını veren cümlelerdir.
“-me (-ma)” olumsuzluk ekiyle, -siz (-sız, -suz, -süz) ekiyle, “değil” ve “yok” sözcükleriyle yapılır.

Taşıma su ile değirmen dönmez.

Bilmezdim şarkıların bu kadar güzel olduğunu.

Her kuşun eti yenmez.

Bu yüzlerce kız çocuğunun çılgın neşesi, sevinci bana dalgın bir hüzünden başka bir şey vermiyor.

Bu film pek güzel değil.

Bu sınıf çok sessiz.

Benim doğduğum köylerde ceviz ağaçları yoktu.

Uyarı: Biçimce olumlu olduğu halde anlamca olumsuz cümleler vardır:

Bunca masrafa para mı dayanır? (soru yoluyla) ... dayanmaz.

Gel de çık işin içinden! ("gel de" kalıbıyla) ... çıkamazsın.

Seni nasıl unuturum? (soru sözcüğü yoluyla) ... unutmam.

Ne yârdan geçerim ne serden. (ne...ne bağlacı ile) ... yârdan da serden de geçmem.

3. Soru Cümlesi

Soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümle, soru cümlesidir.
Bu cümleler, öğrenmeye, bir kuşkuyu gidermeye, bir yargıyı sorulu biçimde dile getirmeye yöneliktir.
Soru cümleleri “mi” soru ekiyle ya da soru sıfatı, soru adılı, soru belirteci gibi soru sözcüklerinden biriyle kurulur.
Soru cümlesi olumlu veya olumsuz olabilir.

Soru cümleleri çeşitli açılardan incelenebilir:

Gerçek Soru Cümlesi:

Yanıt isteyen soru cümleleri gerçek soru cümlesidir.

Hangi ev sizin? (soru sıfatı ile)

Ona nasıl söyleyeceksin? (soru zarfı ile)

Niçin baktın bana öyle? (soru zarfı ile)

Dün beni kim sormuş? (soru zamiri ile)

Son soruyu yapabildin mi? (soru eki ile)

Sözde Soru Cümlesi:

Amacı, karşıdan bir yanıt almak olmayan soru cümleleridir.
Bunlar, anlamı daha etkili kılmak için yargıyı soru yoluyla ileten cümlelerdir.
Bu yolla, genellikle biçimce olumlu anlamca olumsuz ya da biçimce olumsuz anlamca olumlu cümleler kurulduğunu biliyoruz.
Yanıt istememekle birlikte bu cümlelerin sonlarına soru işareti konabilir.

O soruyu nasıl görmedim ben?

Benim mi Allah'ım bu çizgili yüz?

Bu kaçıncı bahçe gördüm tarumar?

Uyarı: Soru anlamı temel cümlenin yüklemine yönelik değilse o cümleden soru anlamı çıkmaz:

Eve geldi mi hemen buzdolabına bakardı. (soru yok)

Hangi denize çıksam fırtına kopar. (soru yok)

Onun niçin gelmediğini bilmiyoruz. (soru yok)

4. Emir Cümlesi

Yüklemin emir kipi ile çekimlendiği cümlelerdir.

Örnekler

Sen çocuklarla ilgilen, ben dışarı çıkıyorum.

Burayı hemen terk ediniz.

Oğlum, al şu talimatı da bölüğe oku.

Şimdi, kitabınızın elli altıncı sayfasındaki soruları çözün.

Uyarı: Emir kipiyle kurulan bazı cümleler “dilek, istek, yalvarma, yakarma, üzüntü, beddua” gibi değişik anlam özelliklerine sahiptir:

Allah hiç kimseyi evladıyla imtihan etmesin.

Kan tükürsün adını candan anan dudaklar
Sana benim gözümle bakan gözler kör olsun

Kendine iyi bak, yüzün hep gülsün.

Ne duruyorsun be, at kendini denize
Geride bekleyenin varmış, aldırma

Okuyun, ne bulursanız okuyun.

5. İstek Cümlesi

Bir olay ya da durumun gerçekleşmesine dair istek, dilek ya da arzuyu bildiren cümlelerdir.
İstek cümleleri istek kipinin yanı sıra anlam kaymasına uğrayan şart ve emir kipleriyle de yapılır.

Örnekler

Açık bir çay alayım.

Tatlı yiyelim, tatlı konuşalım.

Ne olur bana yardım edin.

Keşke o da gelseydi.

Bari bu doğru çıksaydı.

VI. Ünlem Cümlesi

İçinde ünlem bulunan ya da vurgu ile ünlem anlamı verilen cümlelerdir.
Bu cümleler; sevinç, mutluluk, özlem, üzüntü, heyecan, acı, keder, coşku, hayret vb. duyguları ifade eder.

Örnekler

İmdat, yangın var!

Hey, buraya gel!

Allah için beni rahat bırakın!

Ah, vuruldum!

7. Şart Cümlesi

Yan cümlesi şart kipi (-sa, -se) ile kurulan cümlelerdir.
Bunlar yüklemin bir şarta / koşula bağlandığı cümlelerdir.
Bütün fiil çekimleri bağımsız cümle yapabildikleri halde, şart anlamı ile kullanılan şart kipi tek başına cümle oluşturamaz.

Çevresindeki insanları biraz dinlese / daha az hata yapacak.
yan cümle

Örnekler

İnsan severek çalışırsa her işi başarır.

Yalnızca kendi çıkarlarını düşünürsen hiç dostun kalmaz.

Gençliğin kıymetini bilmezsen yaşlılıkta perişan olursun.

Ne ekersen onu biçersin.

Bakarsan bağ olur, bakmazsan dağ olur.

Babasını görsem hemen şikâyet edeceğim.

Gideceğimiz yer uzak değilse yürüyelim.

Uyarı: Şart kipi kimi zaman cümleye istek anlamı katar. Bu ayrım için -cümledeki anlamın yanı sıra- şart kipinin cümledeki yerine bakmak da yeterlidir. İstek cümlesinde şart kipi yan cümle kurmayıp asıl yargının çekiminde kullanılır.

Bu akşam da burada kalsak. (istek cümlesi)

Hava güzel olursa baraja bisikletlerimizle gideriz. (şart cümlesi)

Dikkat: Şart kipiyle çekimlenen eylem arka arkaya kullanılırsa cümleye tahmin anlamı katar:

Bu saatte gelse gelse babam gelir.

Bu işi yapsa yapsa Mert yapar.

8. Gereklilik Cümlesi

Eylemin gerçekleşmesinin zorunlu ya da gerekli olduğunu bildiren cümlelerdir.
Bu cümlelerde yüklem genellikle gereklilik kipiyle (-malı, -meli) çekimlenir.

Örnekler

Geç olmadan öğrencinin velisiyle görüşmeliyiz.

Yarınki sunum için hazırlık yapmalıyım.

Paragraf sorularını rahat çözebilmek için çok kitap okumalısın.