Yapısına Göre Cümleler

Yapılarına göre cümleler basit, birleşik, sıralı ve bağlı olmak üzere dörde ayrılır:

1. Basit Cümle

• Tek bir yargı bildiren ve içinde eylemsi bulunmayan cümleler yapıları bakımından basittir.
• Eylemsi içermeyen bu tür cümlelerde tek yüklem bulunur. Bu yüklem de çekimli bir fiil ya da ek fiil almış bir sözcük / sözcük grubudur.

Örnekler

→ Raflardaki kitapların üzerinde kütüphanenin mührü var.

→ Bu şehirdeki kondüktör, kütüphane görevlisi, marketteki kasiyer günün herhangi bir saatinde esprili olabiliyor.

→ Klasik dönem eserleri olay örgülerini, kahramanlarını, hikâyelerini çoklukla Homeros’tan almıştır.

→ Sanatçılarla akımlar arasında çoğu kez doğrudan ve kesin bağlantılar yoktur.

→ Komşu hakkı, Tanrı hakkıdır.

→ Özgün kalem sahiplerinin çoğu, ölümlerinden sonra da unutulmaz.

→ Eski Lebon'daki toplantılarımızda Refik Halit Karay, Hamdullah Suphi Tanrıöver ve bazen de Ruşen Eşref Ünaydın hazır bulunurdu.

→ Bu sanatçılar, karşılarında çok değişik kültürlere sahip bir okuyucu kitlesi buldular.

→ Eviniz kutu gibi küçücük bir evdi.

→ Yazara göre, onun eserlerinin en kuvvetli hususiyeti, hayal kuvvetidir. 

2. Birleşik Cümle 

• Bir temel cümle ile onun anlamını tamamlayan en az bir yan cümlecik ya da yan cümleden meydana gelen cümlelerdir. 
• Birleşik cümleler, temel cümleyle yan cümlenin bir araya geliş şekillerine göre çeşitlere ayrılır:

I. Girişik Birleşik Cümle
II. Şartlı Birleşik Cümle
III. İç İçe Birleşik Cümle
IV. Ki’li Birleşik Cümle

I. Girişik Birleşik Cümle: 

• Bir temel cümle ile yan cümlecik ya da yan cümleciklerden oluşan cümleler girişik birleşik cümle olarak kabul edilir. 
• Bir cümlede kaç eylemsi varsa o kadar yan cümlecik vardır.
• Basit cümleden tek farkı eylemsi ya da eylemsiler içermesidir.

Örnekler 

→ Bu levhanın karşısında hayranlık ve hayret duyguları ile baş başa kalmak büyük bir zevktir.

→ Evin önüne yığılan kömürler yarına kadar taşınacak. 

→ Karnı doyunca neşesi yerine geldi.

→ Bu arabayı nasıl aldığımızı o da bilmiyor. 

→ Kitap okumak ya da bir şeyler yazmak onun için bir tutkuydu sanki.

→ Geceleri gökyüzünde gördüğümüz en büyük ve en parlak gök cismi olan Ay ile Dünya arasındaki mesafe ortalama 384.400 km’dir.

→ Sanatı bilimden üstün tutan bir bilim adamını kaybettik bugün.

→ Demir Özlü o yıllarda Pazar Postasında Attila'yı eleştiren iki kısa yazı yazmıştı.

II. Şartlı Birleşik Cümle: 

• Bir temel cümle ile onun şartı olan bir yan cümleden oluşan cümlelerdir.
• Bu tip cümlelerde şart cümlesi çekimli olmasına rağmen yargı bildirmekten çok ana cümleyi zaman, şart, sebep ve benzetme yönlerinden tamamlar. 
• Şartlı birleşik cümlelerde yan cümle genellikle zarf tümleci görevindedir.

Yağmur yağarsa / toprağın yüzü güler.
(yan cümle)               (temel cümle)

Örnekler

→ Cihanın yurdu hep çiğnense çiğnenmez senin yurdun.

→ Terliysen soğuk su içme.

→ Gerekli izinleri alabilirsek bu akşam yola çıkarız.

→ Başını onun göğsüne dayasa ağrısının ferahlayacağını sanıyordu.

→ Türklerin medeni kabiliyeti çok yüksek olmasaydı bu viraneyi o kadar çabuk imar edebilirler miydi?

→ Bir iklimin manzarası, mimarisi ve halkı arasında halis ve tam bir ahenk varsa orada gözlere bir vatan tablosu görülür.

→ Yazarın kişisel eğilimleri ile sosyal eğilimler arasında bir uyum varsa tiyatro büyük toplulukların bir ifade vasıtası olur.

III. İç İçe Birleşik Cümle:

• Bir cümlenin herhangi bir görevle başka bir cümlenin içinde yer aldığı cümledir. 
• Yardımcı cümle, temel cümlenin bir ögesi ya da ögenin bir parçasıdır. 
• Bu tür cümlelerde asıl yargı sonda bulunur.

Örnekler

→ Şark için "Ölümün sırrına sahiptir" derler.
                    belirtisiz nesne (iç cümle)

→ Balık, "Çok konuşurum ama ağzım su dolu." demiş.
                         belirtisiz nesne (iç cümle)

→ Bu duruma tepkisiz kalacağını sanmıyorum, dedi.
                   belirtisiz nesne (iç cümle)

→ Bir dondurmacının “Vişnelim var, kaymaklım” nidası titreyerek dağılıyordu.
                Özne (İç cümle, öznenin bir parçası)

→ "Eyvah ki savaşı önce kendimize karşı kazanmak zorundayız." diye düşündü.
                         Zarf tüm. (İç cümle, zarf tümlecinin bir parçası)

IV. Ki'li Birleşik Cümle:

• Farsçadan dilimize geçen “ki” bağlacı ile bağlanmış cümlelerdir.
• Bu tür cümleler, Türkçenin cümle yapısına aykırıdır.
• Ki’li birleşik cümlelerde temel cümle başta, yardımcı cümle sonda bulunur.

Örnekler

→ Tanıyanlar bilir ki Yahya Kemal ile beraber olmak, onu dinlemek bir lezzettir.
         Temel cümle                                             yan cümle

→ Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta (oluyor)

→ Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor tevhidi.

→ Unutma ki şairleri haykırmayan bir millet sevenleri toprak olmuş öksüz bir çocuk gibidir.

3. Sıralı Cümleler

• Yargı değeri taşıyan en az iki cümlenin oluşturduğu cümle türüdür.
• Bu tür cümlelerde cümle aralarına virgül ya da noktalı virgül konur.

Örnekler

→ Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı.

           1. cümle                     2. cümle

→ O semtlerdeki minareler görülmez, ezanlar işitilmez, ramazan ve kandil günleri hissedilmez.

Dikkat: Sıralı cümleyi oluşturan cümlelerin her biri yapı bakımından farklı niteliklere sahip olabilir: 

→ Korkma, / sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak
   basit cüm.                   girişik birleşik cüm.

Sıralı cümleler ikiye ayrılır:

• Sıralı cümleyi oluşturan yargılar arasında bir öge ortaklığı yoksa bunlara “bağımsız sıralı cümle” denir.

→ Besle kargayı, oysun gözünü. (gizli özneler sen / o)
        y.     nesne      y.      nesne

→ Gözleri alevlenmiş, / boyu birdenbire uzamış, / düşük bıyıkları kabarmıştı.
       özne.      yük.       / özne    z. tüm.       yük.    /       özne               yük.

• Sıralı cümleyi oluşturan yargılar arasında bir ya da birden çok öge ortak olabilir. Bunlara “bağımlı sıralı cümle” denir.

→ Adam, adamdan korkmaz, utanır. (özne ve dolaylı tümleç ortak)
     özne       d.t             y.            y.

→ Duvarı nem, insanı gam yıkar.
   nesne /özne /nesne/ özne / yük. (yüklem ortak)

4. Bağlı Cümle

• Birden fazla cümlenin “fakat, ama, ancak, lâkin, ve, veya” gibi bağlaçlarla bağlanarak oluşturduğu cümledir. 
• Sıralı cümleden tek farkı cümleler arasında virgül yada noktalı virgül yerine bağlaç kullanılmasıdır.

Örnekler

→ Hava bulutlu ve durduğumuz tepe rüzgarlı idi. 

→ Ne doğan güne hükmüm geçer ne hâlden anlayan bulunur.

→ Dediğini yaparım ancak beni dinleyeceksin.

→ Bir gün cana yakın o tombul vücudu bu yükü çekemedi ve gitti.

→ Rusçadan çeviri yapar fakat Rusça konuşamazdı.

→ Güney gezisine çıkan Mustafa Kemal'in beraberinde olmak için pek çok gazeteci başvurmuştu ama Mustafa Kemal, gazeteci ve ajans mümessili olarak yalnız İsmail Habib'i bu seyahatinde beraberinde götürdü.

Uyarı: Bir cümlede bağlaç olması o cümlenin bağlı cümle olduğunu göstermez. Bir cümlenin bağlı cümle olabilmesi için bağlacın sözcükleri değil cümleleri bağlaması gerekir:

→ Bugün çarşıdan küçük kardeşime defter ve kalem aldık. (Basit cümle)

İlgili Sayfalar

• Anlamına Göre Cümleler

• Yüklemin Yerine Göre Cümleler

• Yüklemin Türüne Göre Cümleler

• Cümlenin Ögeleri Özet Anlatım

• Cümlenin Ögeleri ve Cümle Türleri Çıkmış Sorular 

Konu Anlatımı İndir

👇👇👇