Sözcükte Anlam İlişkileri

Sözcükler arasındaki anlam ilişkileri genel olarak şu durumları içerir:

1. Eş Anlamlı (Anlamdaş) Sözcükler
2. Yakın Anlamlı Sözcükler
3. Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler
4. Zıt (Karşıt) Anlamlı Sözcükler
5. Genel ve Özel Anlamlı Sözcükler
6. Nicel ve Nitel Anlamlı Sözcükler

Eş Anlamlı (Anlamdaş) Sözcükler  

• Anlamları aynı olan sözcüklerdir: sözcük - kelime, aş - yemek, tasa - kaygı, edat - ilgeç, fakir - yoksul, arzu - istek, ihtiyar - yaşlı, kara - siyah, baş - kafa, ikaz - uyarı, usanmak - bıkmak - bezmek gibi.

Örnekler

Dilimizde yabancı dillerden gelen birçok sözcük / kelime var.
Her gün bu yolu yürümekten usandık / bıktık / bezdik.
Top oynarken düşüp başını / kafasını vurmuş.

• Türkçede eş anlamlı olarak kabul edilen sözcüklerden biri -bazen her ikisi de- yabancı dillerden gelmiş sözcüklerdir:

sözcük: Türkçe / kelime: Arapça
tümce: Türkçe / cümle: Arapça
yoksul: Türkçe / fakir: Arapça
ak: Türkçe / beyaz: Arapça
karşıt: Türkçe / zıt: Arapça
sınır: Rumca / hudut: Arapça
istek: Türkçe / arzu: Farsça
kara: Türkçe / siyah: Farsça
güncel: Türkçe / aktüel: Fransızca
öğretici: Türkçe / didaktik: Fransızca
lokanta: İtalyanca / restoran: Fransızca
berber: Farsça / kuaför: Fransızca

• Eş anlamlı sözcükler her cümlede, özellikle de deyim ve atasözlerinde, birbirinin yerine kullanılamaz:

Kara kalem çalışması yaptık.
→ Bu cümlede "kara" sözcüğü yerine "siyah" kullanılmaz.

Başına buyruk davranıyor.
→ Kimseden izin almaksızın dilediği gibi davranan anlamında bir deyim olan "başına buyruk" sözünde "baş" yerine "kafa" kullanılamaz.

Olan hep fakir fukaraya oluyor.
→ Bu ikilemede "fakir" sözcüğü yerine yoksul kullanılmaz.

Ak akçe kara gün içindir.
→ Bu atasözünde "ak" yerine "beyaz" kullanılmaz. "Ak akçe" bu sözde çalışılarak, helal yoldan kazanılan para anlamındadır.

• Bir sözcüğün eş anlamlısı cümleye göre değişebilir:

Bu haber doğru mu? → gerçek

Kimseyi kırmamak için doğru sözcükleri bulmaya çalışıyordu. → uygun

Yakın Anlamlı Sözcükler

• Eş anlamlı gibi görünseler de aralarında küçük anlam farkları bulunan sözcüklerdir.  

Örnek

ağrı / sancı / sızı

Vücudun herhangi bir yerinde duyulan şiddetli acı (ağrı)
İç organlarda saplanır gibi duyulan ve azalıp çoğalan ağrı (sancı)
Hafif ince, ağrı (sızı)

Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler

• Yazılışları ve okunuşları aynı olsa da anlamları tamamen farklı olan sözcüklerdir: al, yüz, kır, yaz, çay, ağ gibi.
• Eş sesli (sesteş) sözcükler arasında hiçbir anlam ilişki yoktur.
• Bu sözcükler arasındaki sesteşlik durumu tamamen tesadüfidir.
• Eş sesli (sesteş) sözcüklerin biri isim diğeri fiil ya da ikisi de isim soylu olabilir.

Örnekler

Bu evde her akşam çay demlenir.
Yüzmeyi bu çayda öğrendim.

Eyleme vaktini zayi deme kış yaz, oku yaz

Saçlarına kır düşmüş.
Bir kır evi yapacaktık ama olmadı.
Gel de biraz fasulye kır.

Uyarı: Aynı seslerden oluşsalar da okunuşları farklı olan sözcükler sesteş (eş sesli) değildir.

adet (tane) → âdet (görenek)
aşık (kemik) → âşık (vurgun)
alem (bayrak) → âlem (evren)
adem (yokluk)  → âdem (insan)
hakim (bilge) → hâkim (egemen, yargıç)
hala (babanın kız kardeşi) → hâlâ (şimdiye kadar)

Zıt (Karşıt) Anlamlı Sözcükler

• Anlam olarak birbirinin tamamen karşıtı olan sözcüklerdir. 

Örnekler: 

güzel → çirkin
az → çok
uzak → yakın
iyi → kötü
açık → kapalı
ağır → hafif

Uyarı: Bir sözcüğün zıt (karşıt) anlamı cümle içerisinde belirlenir:

Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar. → yalan
Cevap anahtarı doğru mu? → yanlış

• Sözcüklerin olumsuz halleri zıt (karşıt) anlam oluşturmaz: tatlı / tatsız, gelmek / gelmemek...

Genel ve Özel Anlam

• Sözcüklerin, kapsamlarına göre değerlendirilmesidir.  
• Bir sözcük, ortak özelliklerine göre anlamca başka sözcükleri kapsıyorsa "genel anlamlı", başka bir sözcüğün kapsamı içine giriyorsa "özel anlamlı"dır.

Uyarı: Bu değerlendirmede sözcüğün hangi sözcükle karşılaştırıldığı da önemlidir. Örneğin "bitki" sözcüğü "çiçek" sözcüğüne göre genel anlamlıdır, ancak "canlı" sözcüğüne göre özel anlamlıdır.

Uyarı: Genel anlamlı sözcükler kimi zaman özel anlamda kullanılabilir:

Tek başına film seyretmek çok sıkıcı. → genel anlamlı
Bu filmi üç kez seyrettim. → özel anlamlı

Nicel ve Nitel Anlamlı Sözcükler

• Varlıkların sayılabilen, ölçülebilen, artıp azalabilen özelliklerini belirten sözcükler nicel anlamlıdır. 

Koridorun sonunda küçük bir odamız daha var.
Bu dolap biraz daha geniş.
Bu işten iyi para kazanmış.
Tam burada büyük bir otel yapmak istiyoruz.

• Bir varlığı başka varlıklardan ayıran; sayılamayan, ölçülemeyen özelliklerini belirten sözcükler nitel anlamlıdır.

Güzel günler göreceğiz çocuklar.
Türk edebiyatının büyük şairlerinden biridir.
Karşına hep iyi insanlar çıkmayacak.
Mavi gözleri çakmak çakmaktı.

İlgili Sayfalar

👉 Sözcükte Anlam Konu Testi 1 Çöz

👉 Deyimler ve Özellikleri

👉 Atasözleri ve Özellikleri