Halk Şiirinde Kullanılan Aruzlu Türler

• Türklerin İslam medeniyetinin etkisinde kaldıktan sonra kullanmaya başladıkları aruz ölçüsü zamanla halk şairlerini de etkilemiştir.
• Bu etki özellikle 17. yüzyılda Âşık Ömer ve Gevheri ile görülmeye başlar. 19. yüzyıla gelindiğinde ise aruzla şiir söylemek özellikle şehirde yetişmiş âşıklar arasında oldukça yaygın bir hâle gelir.
• Bu şiirlerde aruz oldukça zayıftır.
• Bu tür şiirlerde belirleyici olan şekilden çok ezgidir.
• Halk şairlerinin aruz vezni ile söyledikleri şiirlerle ortaya çıkan türler şunlardır: divan, selis, semai, kalenderi, satranç ve vezn-i aher.

1. Divan / Divani

• Aruzun "fâ’ilâtün / fâ’ilâtün / fâ’ilâtün / fâ’ilün" kalıbıyla oluşturulan ve özel bir ezgi ile söylenen şiirlerdir.
• Âşıkların aruzlu türler arasında en çok müracaat ettikleri şiir şeklidir.
• Araştırmacılar, bu şiirlerin gerçekte 15'li heceyle söylenmiş olup aruza uydurulduğu kanaatindedir.
• Divanilerin en yaygın şekilleri murabba ve gazeldir.
• Bununla beraber muhammes, müseddes, musammat biçimleri de vardır.

Örnek

Ne acayip ruz imiş, cana, ne bayram günleri — a
Mahrular azmeder seyrana bayram günleri — a
Nice âşıklar gelir kurbana bayram günleri — a
Can verir biçareler canana bayram günleri — a

Yürü hey hercai dilber kaddimi dal eyleme — b
Aklımı başımdan alıp beni abdal eyleme — b
Öldür âşıklarını, gel, böyle işgal eyleme — b
Padişahlar mail olmaz kana bayram günleri — a

Der ki Mecnuni: Güzel, düştüm muhabbet rahına — c
Kuh-i Kaf olsa dayanmaz ben fakıyrin ahına — c
Ey saba bizden selam et ol güzeller şahına — c
Dahil olsun meclis-i irfana bayram günleri — a

2. Selis

• Aruzun "fe’ilâtün / fe’ilâtün / fe’ilâtün / fe’ilün" kalıbıyla oluşturulan şiirlerdir.
• Seliste çoğunlukla gazel nazım biçimi kullanılsa da bentlerle kurulan nazım şekilleriyle söylenenler de vardır.
• Araştırmacılar, selisin de gerçekte 15'li heceyle söylenmiş olup aruza uydurulduğu kanaatindedir.
• Selis nazım biçimi de diğer halk şiiri türleri gibi kendine özgü ezgilere sahiptir.

Örnek

Benden özge sana yok âşık-ı âvâre güzel — a
Sûz-i firkat ile yakma beni nâre güzel — a

Dün gece dîde-i hun-hâr ile ettikçe nigâh — b
Ciğerim başına açtın yine bir yâre güzel — a

Çok cefâ-pîşe peri-rulara mecbûr oldum — c
Görmedim sen gibi âlemde sitemkâre güzel — a

Kan döker hecrin ile subh u mesâ dîdelerim — d
Yok mu îmânın acep bendene bir pâre güzel — a

Ne füsûn ettin acep Nûri-i nâlânına sen — e
Açamam râzımı ne dosta ne ağyâre güzel — a

3. Semai

• Aruzun "mefâ’îlün / mefâ’îlün / mefâ’îlün / mefâ’îlün" kalıbıyla oluşturulan ve özel bir ezgi ile söylenen şiirlerdir.
• Semailer, bazı araştırmacılara göre aruzla değil 16'lı hece ölçüsüyle (8+8=16) oluşturulan şiirlerdir.
• Semailer gazel, murabba, muhammes, müseddes ve musammat şeklinde de yazılabilir.
• Musammat semai, her beyti iç kafiyelerle eşit iki mısraya bölünebilen semailerdir. 

Örnek (Musammat Semai)

Aceb bir hûb-ı enversin / ziyâ verdin bu dünyâya
Açılmış bir gül-i tersin / sezâsın medh-i a’lâya

Cemâlin îd-ı ekberdir / kerem elbet mukarrerdir
Cenâbın özge dilberdir / düşürdün beni gavgâya

Bu aşkım dilde yol buldu / dü çeşmim kan ile doldu
Senin medhin hemen oldu / benim ömrüme sermâye

Ruhunda gonce-i güller / eder feryâd bülbüller
Sana meftun olan diller / düşer mi ka’r-ı deryâya

Güşâde verd-i ahmerler / harâm oldu beyaz tenler
Bize de Vasfiyâ derler / gönül vermez her ednâya

Not: Bu tür, 8'li hece ölçüsü ile söylenen ve aynı adla anılan âşık edebiyatı nazım şekli semai ile karıştırılmamalıdır.

4. Kalenderi

• Kalenderi, aruzun "mef’ûlü / mefâ’îlü / mefâ’îlü / fe’ûlün" kalıbıyla oluşturulan şiirlerdir.
• Bu da 14'lü hece ölçüsüne denk gelmektedir.
• Kalenderiler; en çok gazel ve murabba biçimlerinde söylenmiştir.
• Ezgilerine göre düz kalenderi, Acem kalenderisi ve Emrah kalenderisi gibi isimlerle anılmaktadır.

Örnek

Göster güzelim hüsnüne hayran olayım ben — a

Firkatte iken diline şâdan olayım ben — a

Ağyâr ile sohbetler idüp bâde içersün — b

Lâyık mı görüp hâk ile yeksan olayım ben — a

Düşürme siyah zülfünü gerdâna dökülsün — c

Zülfün teline ey perî kurban olayım ben — a

Ey nâzenînim lûtfun ile iznin olursa — d

Bir gice girip koynuna uryan olayım ben — a

Bu Gevherî kulunu derde düşürdün — e

Bir bûse virüp derdine derman olayım ben — a

5. Satranç

• Aruzun "müfte’ilün / müfte’ilün / müfte’ilün / müfte’ilün" kalıbıyla söylenen şiirlerdir.
• Satrançlar, 16 (8+8=16) heceli kalıba da uymaktadır.
• Musammat gazel biçimindedir.
• Dolayısıyla her mısrayı iki eşit parçaya bölen iç kafiyeler vardır. Buna göre de bölünmüş beyitler alt alta yazıldığında bir dörtlük elde edilir.

Örnek

Medhine meddâh olalım hüsrev-i hûban güzele
Vasfına sözler bulalım dinleye yâran güzele

Benzeyemez hûr u melek hizmetine çektik emek
Dişleri zer şâne gerek zülfü perîşan güzele
...

6. Vezn-i Aher

• Aruzun "müstef’ilâtün / müstef’ilâtün / müstef’ilâtün / müstef’ilâtün" kalıbıyla yazılan şiirlerdir.
• Âşık tarzı şiir geleneğinde satranç gibi az kullanılan şekillerden biridir.
• Uyak düzeni murabbaya benzer.
• Satranç, hece ölçüsünün 8+8=16’lı kalıbına da uymaktadır.
• Bu tür şiirlerde, ilk mısrada geçen kelime ya da kelime grupları diğer mısraların değişik yerlerinde kullanılarak bir döngü oluşturulur.
• Vezn-i aherde her mısra, ilk üçü kendi içinde kafiyeli dört eşit parçaya bölünür.
• En belirleyici tür özellikleri; iç kafiyelerin olması, her mısranın dört eşit parçaya bölünebilmesi ve birinci mısranın parçalarının sırayla ikinci, üçüncü ve dördüncü mısraların başında yer almasıdır.

Örnek

Ey vasl-ı cennet / kıl câna minnet / vay serv-i kâmet / cân içre cansın
Kıl câna minnet / vay serv-i kâmet / cân içre cansın / nevres fidansın
Vay serv-i kâmet / cân içre cansın / nevres fidansın / şûh-i cihansın
Cân içre cansın / nevres fidansın / şûh-i cihansın / gözden nihansın

... 

İlgili Sayfa

👉 Halk Edebiyatı Ana Sayfa

Konu Anlatımı İndir 👇 

Yararlanılan Kaynaklar

• Âşık Tarzı Şiirde Aruz Vezninin Kullanımı ve Tür-Şekil Adlandırması Sorunu Üzerine: Aruzlu Türler mi, Aruzlu Şekiller mi?, Nilgün Aydın
• Halk Edebiyatına Giriş 1, Özkul Çobanoğlu, Anadolu Üniversitesi
• Halk Şiirinde Divan / Divani, Yunus Zeyrek 
• Âşık Tarzı Şiir Geleneğinde Kalenderî Türü, Adem Balkaya
• Âşıklık Geleneğinde Divan Şiiri İzleri, Abdulkadir Erkal