YKS Edebiyat Türkçe: Sözcükte Yapı (Giriş)

Türkçe yapısı bakımından eklemeli bir dildir.
Eklemeli dillerde tek veya çok heceli kökler ve ekler bulunur.
Yeni sözcükler yapılırken köklere ekler getirilir (yapım ekleri).
Ayrıca cümlede sözcüklerin cümledeki görevini belirleyen ekler de vardır (çekim ekleri).
Türkçede sözcükler yapıları bakımından üçe ayrılır:

Basit Sözcükler

Kök halinde bulunan ya da sadece çekim eki almış alan sözcükler basittir.

Türemiş Sözcükler

En az bir yapım eki almış olan sözcüklerdir. Kökün yapım eki almış bu yeni haline de gövde denir.

Birleşik Sözcük

İki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu yeni anlamlı sözcüğe denir. Birleşik sözcük, yeni varlıkları ya da kavramları adlandırmanın en etkili yollarından biridir.

Sözcükleri yapıları bakımından ayrıntılı olarak incelemeden önce kök konusunun iyi anlaşılması önemlidir. O nedenle ilk önce kök daha sonra da ekler konusu ele alınacaktır.

Kök Bilgisi

Kök, sözcüğün anlam taşıyan en küçük parçasıdır.

Kökler, cümlede hiçbir ek almadan kullanılabilir. Kimi köklerden yeni sözcükler türetilirken kökte meydana gelen ses olayını görebilmek kökün tespiti için önemlidir.

ayrı > ayır (fiil kökü)

yalnız > yalın (isim kökü)

oyna > oyun (isim kökü)

Uyarı: Bir sözcüğün kökü, o sözcüğün tamamı ile mutlaka anlam ve yapı bakımından ilişkili olmak zorundadır.

Türkçede kökler çekime girerken ya da türetilirken ses değişimine uğramaz. Bu konuda tek istisna ben ve sen zamirlerinin yönelme durum eki almış halleridir: bana, sana.

Türkçede iki çeşit kök vardır:

İsim (Ad) Kökü: Varlıkların dildeki karşılığı olan köklerdir: dağ, yol, su, toprak gibi.

Uyarı: Tabiattaki seslerin taklit edilmesiyle oluşturulan “yansıma” sözcüklerin de kökleri isim kökü olarak kabul edilmektedir: çıt, pat, hav, küt gibi.

Eylem (Fiil) Kökü: İş, oluş ve durum bildiren eylemlerin kök halleridir. Fiil kökleri cümlede çekimli olarak bulunur (kip ve şahıs eki). Fiil kökleri yazılırken önüne bir çizgi konur: gel-, iç-, göç-, ver- gibi.

İsim - Fiil Kökü Ayrımı

Eylemlerle ad soylu kökleri ayırt etmemizi sağlayacak bazı yöntemler vardır:

Eylemlere mastar eki (-mek, -mak) getirilebilir.

Eylem köklerine olumsuzluk eki (-me, -ma) getirilebilir.

Eylemlere şimdiki zaman kipi eki (-yor) getirilebilir.

Dikkat: Bu yöntemler her zaman için yeterli olmayabilir. Sesteş ya da kökteş sözcüklerde kökün türünü cümleye bakarak belirleyebiliriz.

Peki, sesteş ve kökteş kök nedir?

Sesteş Kök: Yazılışları ve okunuşları aynı olduğu halde anlamları tamamen farklı olan köklerdir: sal, gül, yüz, yaz, dal, yan, kır, sol, at...

Kökteş (Ortak) Kök: Hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılabilen köklerdir. Kullanıldığı yere göre isim ya da fiil kökü olabilen bu kökler arasında anlam ilgisi açıktır: eski, ekşi, güven, boya, güreş, tat, kuru vb.

boya (renk veren madde-isim) / boya- (eylem)

güreş (spor dalının adı-isim) / güreş- (eylem)

tat (dilde meydana gelen duyum-isim) / tat- (eylem)

kuru (ıslak ya da canlı olmayan-isim) / kuru- (eylem)