Sözcükte Yapı (Giriş)
- Türkçe yapısı bakımından eklemeli bir dildir.
- Eklemeli dillerde tek veya çok heceli kökler ve ekler bulunur.
- Yeni sözcükler yapılırken köklere ekler getirilir (yapım ekleri).
- Ayrıca cümlede sözcüklerin cümledeki görevini belirleyen ekler de vardır (çekim ekleri).
- Türkçede sözcükler yapıları bakımından üçe ayrılır:
- Basit Sözcükler
Kök halinde bulunan ya da sadece çekim eki almış alan sözcükler basittir.
- Türemiş Sözcükler
En az bir yapım eki almış olan sözcüklerdir. Kökün yapım eki alarak yapılan yeni anlamlı sözcüğe gövde denir.
- Birleşik Sözcük
İki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu yeni anlamlı sözcüğe birleşik sözcük denir. Birleşik sözcük; yeni varlıkları ya da kavramları adlandırmanın en etkili yollarından biridir.
Sözcükleri yapıları bakımından ayrıntılı olarak incelemeden önce kök konusunun iyi anlaşılması önemlidir. O nedenle ilk önce kök daha sonra da ekler konusu ele alınacaktır.
Kök Bilgisi
- Kök, sözcüğün anlam taşıyan en küçük parçasıdır.
Kökler, cümlede hiçbir ek almadan kullanılabilir. Kimi köklerden yeni sözcükler türetilirken kökte meydana gelen ses olayını görebilmek kökün tespiti için önemlidir.
yalnız > yalın (isim kökü)
Türkçede kökler çekime girerken ya da türetilirken ses değişimine uğramaz. Bu konuda tek istisna ben ve sen zamirlerinin yönelme durum eki almış halleridir: bana, sana.
Türkçede iki çeşit kök vardır:
İsim (Ad) Kökü: Varlıkların dildeki karşılığı olan köklerdir: dağ, yol, su, toprak gibi.
Uyarı: Tabiattaki seslerin taklit edilmesiyle oluşturulan “yansıma” sözcüklerin de kökleri isim kökü olarak kabul edilmektedir: çıt, pat, hav, küt gibi.
Eylem (Fiil) Kökü: İş, oluş ve durum bildiren eylemlerin kök halleridir. Fiil kökleri cümlede çekimli olarak bulunur (kip ve şahıs eki). Fiil kökleri yazılırken önüne bir çizgi konur: gel-, iç-, göç-, ver- gibi.
İsim - Fiil Kökü Ayrımı
Eylemlerle ad soylu kökleri ayırt etmemizi sağlayacak bazı yöntemler vardır:
Eylemlere mastar eki (-mek, -mak) getirilebilir.
Eylem köklerine olumsuzluk eki (-me, -ma) getirilebilir.
Eylemlere şimdiki zaman kipi eki (-yor) getirilebilir.
Dikkat: Bu yöntemler her zaman için yeterli olmayabilir. Sesteş ya da kökteş sözcüklerde kökün türünü cümleye bakarak belirleyebiliriz.
Peki, sesteş ve kökteş kök nedir?
Sesteş Kök: Yazılışları ve okunuşları aynı olduğu halde anlamları tamamen farklı olan köklerdir: sal, gül, yüz, yaz, dal, yan, kır, sol, at...
Kökteş (Ortak) Kök: Hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılabilen köklerdir. Kullanıldığı yere göre isim ya da fiil kökü olabilen bu kökler arasında anlam ilgisi açıktır: eski, ekşi, güven, boya, güreş, tat, kuru vb.
boya (renk veren madde-isim) / boya- (eylem)
güreş (spor dalının adı-isim) / güreş- (eylem)
tat (dilde meydana gelen duyum-isim) / tat- (eylem)
kuru (ıslak ya da canlı olmayan-isim) / kuru- (eylem)
Uyarı: Bir sözcüğün kökü, o sözcüğün tamamı ile mutlaka anlam ve yapı bakımından ilişkili olmak zorundadır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder
Desteğiniz bizim için önemli. Daha iyi içerikler üretmemiz için yorumlarınızla bize destek olabilirsiniz. Ayrıca sayfaya daha rahat ulaşmak için sayfamızı sık kullanılanlar klasörüne eklemeyi unutmayınız.