Yapım Ekleri

  • Kök ve gövdelerin sonuna eklenerek yeni sözcükler türetmeye yarayan eklerdir.
  • Türkçede sözcüğü meydana getiren unsurlar, “kök + yapım ekleri + çekim ekleri” şeklinde sıralanır. 
  • Dikkat: İsimden isim yapan ekler içerisinde yer alan -ki, -lik ve -siz  eklerinde bu kuralın dışına çıkan kullanımlar vardır: arkadaki, ağaçtaki, gündelik, annemsiz...
  • Kök, sözcüğün anlam taşıyan en küçük parçasıdır (bkz. kök bilgisi).
  • Köklerden eklerle türetilen genişlemiş köklere gövde denir. 
  • Gövdeler, yapım eki alarak genişleyebilirler. Buna genişlemiş gövde denir. 
Örnekler:   
ayrılık > ay(ı)r  – ı   –   lık
               f.k        f.i       i.i 
(ülkenin) doğusunu > doğ – u – (s)u – (n)u
                                    f.k     f.i   iyelik    belirtme
 eki                                           
  • Yapım ekiyle meydana getirilen bir gövde, türediği kökle bir anlam ilişkisi taşımakla beraber ondan ayrı bir anlam taşır. Yapım ekleriyle kökler arasında devamlı bir bağlılık vardır. Yapım eklerinin kelimedeki yeri kökün hemen yanıdır.
  1. İsimden İsim Yapma Ekleri
  2. İsimden Fiil Yapma Ekleri (*)
  3. Fiilden İsim Yapma Ekleri (*)
  4. Fiilden Fiil Yapma Ekleri
(*) İşaretli olanlar yeni bir sözcük türetmenin yanı sıra sözcüğün türünü de değiştirir.
1. İsimden İsim Yapma Ekleri
  • -lık,-lik,-luk,-lük: ağaçlık, yıllık, aylık, çimenlik, ikilik, odunluk, gözlük, günlük, zeytinlik, Türklük, ondalık, gündelik
  • -cı, -ci, -cu¸ -cü: avcı, kömürcü, aşçı, kimyacı, yalancı, milliyetçi, bekçi, savaşçı, yolcu, sütçü, çöpçü 
  • -lı, -li, -lu, -lü: kanlı, başlı, düşünceli, şehirli, sulu, köpüklü, üzüntülü
  • -sız, -siz, -suz, -süz: kansız, düşüncesiz, susuz, köpüksüz
  • -cık, -cik, -cuk¸ -cük:  azıcık, babacık,biricik, annecik, tosuncuk, küçücük
  • -daş, -taş: gönüldaş, arkadaş, soydaş, vatandaş, çağdaş, meslektaş,kardeş
  • -ca, -ce, -ça, -çe:  Türkçe, Arapça, İngilizce, Fransızca...
  • -ncı,-nci,-ncu, -ncü: birinci,ikinci,onuncu, yüzüncü
  • -ki: (Sıfat yapan ki) akşamki (olay), öteki (ev), gökteki (yıldız), ağaçtaki (kuş), yoldaki (çizgiler), bizdeki (dert)
  • -ar,-er: birer, onar, altışar, azar, kaçar
  • -tı, -ti, -tu, -tü: parıltı, şırıltı, cıvıltı, gümbürtü (Yansıma türü sözcüklerde görülür.)
  • -z: ikiz,üçüz, dördüz, beşiz, altız, yediz (Sekiz ve dokuzda kullanılmaz.)
  • -aç, eç: topaç
  • -ak, -ek: topak, solak, başak
  • -an, -en:  oğlan, eren, kızan
  • -ay, ey: güney
  • -cak, -cek:  yavrucak, büyücek
  • -cıl, -cil, -cul, -cül: evcil, ölümcül
  • -ç: ataç, anaç
  • -k: bebek,topuk
  • -ka, -ge: başka, özge
  • -kan: başkan
  • -kek: erkek
  • -l: yeşil, kızıl
  • -la, -le: kışla, yayla
  • -leyin: akşamleyin, sabahleyin, öğleyin, geceleyin
  • -man, -men: kocaman, şişman, göçmen (göç ve şiş'in kökteş olduğu unutulmamalı)
  • -msı, -msi: ağacımsı, yeşilimsi
  • -mtırak:  yeşilimtrak, sarımtrak
  • -ncı, -nci, -ncu, -ncü: birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü
  • -sal: kumsal
  • -sul: yoksul
  • -t: yaşıt, eşit
2. İsimden Fiil Yapma Ekleri
  • -a,-e:  ada - , yaşa - , kana -, oyna-(oyun-a), benze- (beniz-e)
  • -al, -el:  azal-, düzel-
  • -ar, -er:  morar- , kızar- , ağar-, yeşer-, karar-
  • -da-, -de: fısılda-, parılda-, fingirde-
  • -k: acık-, gecik-, birik-, gözük-
  • -kır,-kir,-kur,-kür: fışkır-, püskür-,
  • -l: eğril-, sivril-, durul-
  • -la, -le: başla-, temizle-,sula-, üfle-, sapla-
  • -r: bağır-, çağır-, anır-
  • -sa,-se: susa-, umursa-, önemse-
  • -msa, -mse: azımsa-, benimse-
3. Fiilden İsim Yapma Ekleri
  • -aç, -eç:  güleç, tıkaç
  • -ağan, -eğen: olağan
  • -ak, -ek: atak, dönek, kaçak, durak, batak, yatak, bıçak, saçak, ölçek
  • -alak, -elek:  asalak, yatalak
  • -am, -em:  tutam, kuram, buram
  • -amaç, -emeç:  dönemeç
  • -amak, -emek:  basamak
  • -anak, -enek:  sağanak, görenek, gelenek
  • -arı, -eri:  uçarı
  • -baç, -beç:  dolanbaç (dolambaç), saklanbaç (saklambaç)
  • -ca, -ce:  eğlence, düşünce, sakınca, güvence
  • -ceme: sürünceme
  • -ç: tıkaç, iğrenç, sevinç, kıskanç, usanç, korkunç
  • -ga, -ge:  bilge, dalga, bölge, süpürge
  • -gaç, -geç: süzgeç, yüzgeç, kıskaç
  • -gan, -gen: sıkılgan, sokulgan, yapışkan
  • -gı, -gi, -gu, -gü:  bilgi, vergi, baskı, atkı, içki, silgi, duygu, sorgu, örgü, uyku (uyu-gu)
  • -gıç, -giç, -guç, -güç: bilgiç, dalgıç, başlangıç
  • -gın, -gin, -gun, -gün:  kaçkın, tutkun, yangın, yaygın, olgun, düşkün, seçkin, sürgün
  • -ı, -i, -u, -ü:  tartı, çatı, batı, şaşı, dizi, seri, koku, dolu, doğu, ölçü, örtü
  • -ıcı, -ici, -ucu, -ücü: satıcı, dikici, bakıcı, yüzücü, atıcı, vurucu, alıcı,  geçici, kalıcı
  • -k:  istek, dilek, elek, yuvarlak, adak, açık, saçık, yanık, delik, ezik, düşük
  • -m:  alım, satım, giyim, biçim, doyum, ölüm, dönüm
  • -maca, -mece:  bilmece, koşmaca
  • -man, -men:  şişman, sayman, seçmen, öğretmen
  • -mık, -mik, -muk, -mük:  kıymık, ilmik, kusmuk
  • -mur, -mür:  yağmur 
  • -n: ekin, yığın, tütün
  • -pak, -pek: kaypak
  • -sak, -sek:  tutsak
  • -sal, -sel:  uysal
  • -sı, -si, -su, -sü:  yassı, yatsı, tütsü
  • -t:  öğüt, kurut, yüklet, umut
  • -tı, -ti, -tu, -tü: karartı, akıntı, belirti, kesinti
  • -van, -ven: yayvan
Dikkat: Eylemsi (Fiilimsi) yapan ekler de "fiilden isim yapan yapım ekleri" olarak kabul edilir.
İsim-fiil ekleri 
  • -ış, -iş, -uş, -üş:  geliş, alış, gülüş
  • -ma, -me: alma, yapma, geçme, düşme, kalkma, çıkma
  • -mak, -mek: görmek, bakmak, kanamak, vurmak
Sıfat-fiil ekleri
  • -an, -en: başlayan, gülen, düzen, kıran 
  • -ar, -er: koşar (adım), geçer (akçe)
  • -r: bilir (kişi), 
  • -mış,-miş,-muş,-müş: okumuş (adam), susamış (çocuk)
  • -dık,-dik,-duk,dük: duyulmadık (söz),geldiği (zaman)
  • -acak,-ecek: açılacak (yol), görülecek (iş)
  • -ası, -esi: öpülesi (el), olası (çözümler)
  • -maz,-mez: çıkmaz (sokak), tükenmez (iş)
Zarf-Fiil Ekleri
  • -a, -e: geze geze, güle güle, düşe kalka,bata çıka
  • -alı, -eli: çıkalı, görmeyeli
  • -arak, -erek: gelerek, okuyarak, yaparak
  • -dıkça, -dikçe, -dukça, -dükçe: aldıkça, geldikçe
  • -ınca, -ince: yapınca, görünce, sevince
  • -ıp, -ip, -up, -üp: ödeyip, başlayıp, uyuyup
  • -ken:  veriyorken, gitmişken, olacakken
  • -madan, -meden: oturmadan, uyumadan, çekmeden
  • -meksizin: oturmaksızın , uyumaksızın 
4. Fiilden Fiil Yapma Ekleri
  • -dır, -dir, -dur, -dür: yedir-,saydır-,yazdır-,değdir-,öptür-, sordur-
  • -ş: dövüş - , atış - , sözleş -, uçuş-, bölüş-,itiş-, çekiş-, görüş-
  • -n: aran-, dolan-, tıkan-, öğren-, dövün-, söylen-, mırıldan-, süslen-
  • -l:  durul -,gidil-, durul-, açıl-, görül-, yenil-
  • - r:  yatır-, şaşır-, geçir-, şaşır-,pişir-, bitir-
  • -t:  ört-, arat-, yürüt-, sürt-, korkut-, sapıt-, kızart-
  • -ar, -er:  kopar-, çıkar-, gider-
  • -ala, -ele: ovala-, eşele-, durala-
  •  -ı, -i, -u, -ü:  kazı-, sürü-
  • -a, -e:  tıka-
  • -dar, -der:  gönder -
  • -msa, -mse:  gülümse-
  • -p: serp-, kırp -
Dikkat: Yapım eklerinin köke eklenmesi sırasında kökte bazı değişmeler görülebilir.
ak + ar > ağar-
at + ım > adım
ayır + ı > ayrı
oyun + a > oyna
ye + ecek > yiyecek
de + en > diyen
küçük + cük > küçücük
alçak + cık > alçacık
İlgili Sayfalar

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

Desteğiniz bizim için önemli. Daha iyi içerikler üretebilmemiz için hem "Takip Et" butonuna tıklayarak hem de yorumlarınızla bize destek olabilirsiniz. Ayrıca sayfaya daha rahat ulaşmak için sayfamızı sık kullanılanlar klasörüne eklemeyi unutmayınız.