YKS Edebiyat Türkçe: Sözcükte Yapı (Giriş)

Türkçe yapısı bakımından eklemeli bir dildir.
Eklemeli dillerde tek veya çok heceli kökler ve ekler bulunur.
Yeni sözcükler yapılırken köklere ekler getirilir (yapım ekleri).
Ayrıca cümlede sözcüklerin cümledeki görevini belirleyen ekler de vardır (çekim ekleri).

Türkçede sözcükler yapıları bakımından üçe ayrılır:

1. Basit Sözcük: Kök halinde bulunan ya da sadece çekim eki almış alan sözcükler yapıları bakımından basittir: toprak, toprağı, yurt, yurda, ağaç, ağaçlar, ev, evimiz, evlerimiz, oku, yapıyor, gelirse…

2. Türemiş Sözcük: En az bir yapım eki almış olan sözcüklerdir: yurttaş, evli, topraksız, gözcü, ikinci, içlik, batı, doğu, devrim, bozdur, okut…

3. Birleşik Sözcük: En az iki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu yeni anlamlı sözcüktür. Birleşik sözcük, yeni varlıkları ya da kavramları adlandırmanın en etkili yollarından biridir: buzdolabı, bilgisayar, kuru yemiş, yazar kasa, kesme şeker, biçerdöver, çekyat, aslanağzı (çiçek), başçavuş, hastane, Kocaeli, Afyonkarahisar, birkaç, hiçbir, şükretmek, park etmek…

Kök Nedir?

Kök, sözcüğün bölünemeyen anlamlı en küçük parçasıdır.
Bir sözcüğün kökü, o sözcüğün tamamı ile anlam bakımından ilişkili olmak zorundadır. Örneğin “oyun” sözcüğünün köküne “oy” ya da “kalem” sözcüğünün köküne “kal-“ ya da “kale” denemez, sözcükler bu hâlleriyle köktür.
Kökler, cümlede hiçbir ek almadan kullanılabilir.
Türkçede sözcük kökleri genellikle tek hecelidir.
Çok heceli kökler genellikle başka dillerden alıntıdır: meslek, kalem, bakkal, sokak (Arapçadan), namaz, pencere, merdiven (Farsçadan), radyo, motor (Fransızcadan), hobi, voleybol, tişört (İngilizceden)…

Türkçede iki çeşit kök vardır:

İsim (Ad) Kökü: Varlıkların dildeki karşılığı olan köklerdir: dağ, yol, su, toprak, masa…

Tabiattaki seslerin taklit edilmesiyle oluşturulan “yansıma” sözcüklerin de kökleri isim kökü olarak kabul edilir: çıt, pat, hav, küt…

Eylem (Fiil) Kökü: İş, oluş ve durum bildiren eylemlerin kök halleridir. Fiil kökleri cümlede çekimli olarak bulunur (kip ve şahıs eki). Fiil kökleri yazılırken kökün sonuna kısa çizgi konur: gel-, iç-, göç-, ver-…

Örnekler

adım > at- (fiil kökü)

dünyalık > dünya (isim kökü)

kaleci > kale (isim kökü)

başladı > baş (isim kökü)

ürkek > ürk- (fiil kökü)

üçgen > üç (isim kökü)

tepki > tep- (fiil kökü)

tartı > tart- (fiil kökü)

kanıyor > kan (isim kökü)

İsim Kökü - Fiil Kökü Ayrımı:

Bir kök, aşağıdaki eklerden birini alabiliyorsa fiil köküdür:

Eylemlere mastar eki (-mek, -mak) getirilebilir.
Eylem köklerine olumsuzluk eki (-me, -ma) getirilebilir.
Eylemlere şimdiki zaman kipi eki (-yor) getirilebilir.

Dikkat: Bu üç yöntem sesteş ve kökteş köklerde yanıltıcı olabilir. Bu durumda kökün türü sözcüğün cümledeki anlamına göre ya da aldığı eklere göre belirlenir.

Peki, sesteş ve kökteş kök nedir?

Sesteş Kök: Yazılışları ve okunuşları aynı olduğu halde anlamları tamamen farklı olan köklerdir:

Örnekler

İsim Kökü / Fiil (Eylem) Kökü

Sen yeni açmış bir gülsün. (ek eylem almış) / Sen gül yeter ki.

Bu sene yaz çok sıcak geçecekmiş. / Dilekçene bunu da yaz.

Bu yüz bana hiç yabancı gelmiyor. / Tatilde bol bol yüz.

Kır kokuları arasında piknik yaptık. / Kalbimi defalarca kırdın.

Arabayı iki at çekiyordu. / Geçerken bunu da çöpe at.

Kökteş (Ortak) Kök: Hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılabilen köklerdir. Kullanıldığı yere göre isim ya da fiil kökü olabilen bu kökler arasında anlam ilgisi açıktır:

Örnekler

boya (renk veren madde-isim) / boya- (eylem)
güreş (spor dalının adı-isim) / güreş- (eylem)
tat (dilde meydana gelen duyum-isim) / tat- (eylem)
kuru (ıslak ya da canlı olmayan-isim) / kuru- (eylem)
ekşi (Sirke veya limon tadında olan-isim) / ekşi- (eylem)
savaş (harp, silahlı mücadele-isim) / savaş- (eylem)

Birlikte eski günleri andık. → isim kökü

Kıyafetler çok eskiymiş. → isim kökü (ek eylem almış)

Bu gömlek çok eskimiş. → fiil kökü (kip eki almış)