Ses Bilgisi
- Ses; bir dilin parçalanamayan, en küçük parçasıdır.
- Harf ise sesin yazıdaki karşılığıdır.
- Türkçede sesler, ses yolundaki biçimlenişlerine göre ünlü ve ünsüz olmak üzere ikiye ayrılır:
1. Ünlüler (Sesliler)
- Oluşumları sırasında ses geçidinde hiçbir engele takılmayan seslerdir.
- Ünlüler tek başlarına okunabilir ve hece oluşturabilir.
- Türkçede alfabede gösterilen sekiz ünlü vardır: " a, e, ı, i, o, ö, u, ü "
- Ünlüler ağızdan çıkışları sırasında dilin, dudakların durumuna ve ağız açıklığına göre farklı özellikler gösterirler:
Dil ve damak üzerinde oluştuğu noktaya göre:
- Kalın Ünlüler: " a, ı, o, u "
- İnce Ünlüler: " e, i, ö, ü "
Ağızdan çıkarken dudakların aldığı durumuna göre:
- Düz Ünlüler: " a, e, ı, i "
- Yuvarlak Ünlüler: " o, ö, u, ü "
Ağızdan çıkarken iki çene arasındaki boşluğa göre:
- Dar Ünlüler: " ı, i, u, ü "
- Geniş Ünlüler: " a, e, o, ö "
Yukarıda verilen sınıflamalara göre:
- Düz-geniş ünlüler: " a, e "
- Dar-yuvarlak ünlüler: " u, ü "
Ünlü Uyumları
A) Kalınlık - İncelik Uyumu (Büyük Ünlü Uyumu)
- Bu uyum başlangıçtan bugüne kadar Türkçenin her devrinde var olan bir uyum olduğu için Büyük Ünlü Uyumu olarak da anılır.
- Bu kurala göre Türkçede bir sözcükteki ünlülerin ya hepsi kalın ya da hepsi ince olmak zorundadır.
Kalın Ünlüler: a,ı,o,u (ayak, sokak, orman, sorularımız, konuları ...)
İnce Ünlüler: e,i,ö,ü (elbise, bilim, sevgiler, güzellik, görüntülerden ...)
Bilinmesi Gerekenler
- Kalınlık-İncelik Uyumuna uymayan sözcükler büyük bir ihtimalle dilimize başka dillerden gelip yerleşmiş, alıntı sözcüklerdir: mektup, serum, sinema, konser, tiyatro, mobilya gibi.
- Anne (ana), elma (alma), kardeş (karındaş), hangi (kangı) gibi farklı nedenlerle değişime uğradıkları için uyuma aykırı görünen Türkçe sözcükler de vardır.
- Türkçeye girdikten sonra bu uyuma girerek değişen alıntı sözcükler de vardır: divar > duvar, zeytun > zeytin ...
- Bitişik yazılan birleşik sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz: Atatürk, gecekondu, bilgisayar, Kocaeli vb.
- Türkçede ekler sözcüklerin son hecelerine uyum gösterir: ağaç-lar-ımız, ödev-ler-imiz ; ver-gi, say-gı ; gel-di, sor-du vb. Bu durum alıntı sözcüklerin çoğu için de geçerlidir: kitap-çı, adalet-i, mektup-lar, televizyon-u vb.
- Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın sondaki ünsüzleri ince söylenen bazı alıntı sözcükler ince ünlülü ekler alır: alkol > alkolü, hakikat > hakikati, kabul > kabulü, kontrol > kontrolü, saat / saate vb.
- "-yor, -ken,-leyin, -ki, -gil, -taş, -mtırak" ekleri diğer ekler gibi değişkenlik gösteremedikleri için bu uyumu kimi zaman bozar: geliyor, konuşurken, akşamleyin, yarınki, baklagiller, yeşilimtırak, meslektaş ...
B) Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu (Küçük Ünlü Uyumu)
- Bu uyum ancak bugünkü Türkiye Türkçesinde kendini kuvvetli bir şekilde gösteren bir uyumdur.
- Eski Anadolu Türkçesinde böyle bir uyum mevcut değildir.
- Bu nedenle Küçük Ünlü Uyumu olarak da anılır.
Bu Uyuma Göre:
a, e, ı, i ➜ a, e, ı, i
- Düz ünlüyü düz ünlü takip eder.
- Ör: anlaşmalı, bilek, çilek, ısırmak, ılıklaşmak, kayıkçı, seslenmek, yeşil vb.
o, ö, u, ü ➜ a, e, u, ü
- Bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü (o,ö,u,ü) varsa onu takip eden hecelerde dar-yuvarlak (u,ü) ya da düz-geniş (a,e) gelir.
- Bu uyuma göre Türkçede "o,ö" ünlüleri sadece ilk hecede bulunur.
- Ör: boyunduruk, börekçi, çocuk, güreşmek, ocakçı, odun, özlemek, sürmek, vurmak, yoklamak, yorgunluk, yumurta, yüreksiz vb.
Uyarılar
- Bir sözcük "Küçük Ünlü Uyumu"na göre incelenirken ünlülere sırayla bakılmalıdır: o-da-cı (yuvarlak-düz-geniş,düz) Buna göre "odacı" sözcüğü Küçük Ünlü Uyumuna uyar.
- Türkçede ekler ses uyumlarına göre eklendiği sözcüğün son hecesine uyar: yaz-dı, gel-di, sor-du, gör-dü; say-gı, ver-gi, sor-gu, gör-gü; sat-ıcı, ver-ici, kur-ucu, gör-ücü vb.
- Şimdiki zaman kip eki olan "- yor" düzlük-yuvarlaklık uyumuna aykırıdır.
Uygulama
- sa-man (düz, düz): uyar
- se-pet-çi (düz,düz,düz): uyar
- kü-rek (yuvarlak,düz-geniş): uyar
- si-li-kon (düz,düz,yuvarlak): uymaz
- de-kont (düz,yuvarlak): uymaz
- te-le-fon (düz,düz,yuvarlak): uymaz
- ku-lak (yuvarlak, düz-geniş): uyar
- ko-lay-cı-lık (yuvarlak,düz-geniş,düz,düz): uyar
- kon-trol (yuvarlak,yuvarlak-geniş): uymaz
- sa-lon (düz,yuvarlak): uymaz
- a-bo-ne (düz, yuvarlak, düz): uymaz
- or-man-cı (yuvarlak,düz-geniş,düz): uyar
Bilinmesi Gerekenler
- Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler büyük bir ihtimalle dilimize başka dillerden gelip yerleşmiş, alıntı sözcüklerdir: horoz, doktor, alkol, polis, koro, radyo, kablo, teknoloji...
- Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur vb.
2. Ünsüzler (Sessizler)
- Oluşumları sırasında birtakım engellerle karşılaşan ve tek başlarına hece oluşturamayan seslerdir.
- Türkçede alfabede gösterilen 21 tane ünsüz vardır: " b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z "
Ünsüzleri ses özelliklerine ve çıkış noktalarına göre gruplara ayırmak mümkündür:
Ses özelliklerine göre:
- Sert ünsüzler: " f, h, s, ş, p, ç, t, k " (8) Ses tellerini titreştirmeyen sürtünme ve çarpma yoluyla oluşan ünsüzlerdir.
- Yumuşak ünsüzler: Ses tellerini titreştiren ünsüzlerdir. Sert ünsüzlerin dışında kalan ünsüzler: " b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z " (13)
Çıkış biçimlerine göre:
- Süreksiz ünsüzler: " p, ç, t, k, b, c, d, g " (8) Önüne aldığı ünlü ile tıkanıp kesilen, uzatılamayan ünsüzlerdir.
- Sürekli ünsüzler: Önüne aldığı ünlü bir sesle uzatılabilen ünsüzlerdir. Süreksiz ünsüzlerin dışında kalan ünsüzler: "f, h, s, ş, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z" (13)
Yukarıda verilen sınıflamalara göre: süreksiz sert ünsüzler: " p, ç, t, k "
İlgili Sayfalar
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder
Desteğiniz bizim için önemli. Daha iyi içerikler üretebilmemiz için hem "Takip Et" butonuna tıklayarak hem de yorumlarınızla bize destek olabilirsiniz. Ayrıca sayfaya daha rahat ulaşmak için sayfamızı sık kullanılanlar klasörüne eklemeyi unutmayınız.