Erzurumlu İbrahim Hakkı (1703-1780)

Erzurumlu İbrahim Hakkı
(Temsili)

• Marifetnâme adlı eseri ile tanınan mutasavvıf şair, âlim.
• 1703 yılında Erzurum’un Hasankale ilçesinde doğdu.
• Tasavvuf terbiyesini babası Derviş Osman Efendi'den aldı. Babasının da mürşidi olan İsmail Fakirullah'a bağlandı.
• Arapça ve Farsçayı bu dillerde şiir yazacak kadar iyi öğrendi.
• 1747 ve 1755 yıllarında olmak üzere iki kez İstanbul'a giderek eserlerinin yazımı için saray kütüphanesinden faydalandı.
• Kendini dinî ilimlerin yanı sıra matematik, geometri, astronomi, tıp gibi pozitif bilimlerde de yetiştirdi.
• Müderris payesi alarak birçok öğrenci yetiştirdi.
• Eserlerinde genellikle Hakkı, bazen de Fakirî mahlasını kullandı.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı, 1780'de Siirt'in Tillo ilçesinde öldü.

Edebî Anlayışı

• 18. yüzyılın mutasavvıf şairlerinden biridir.
• Divan'ındaki şiirler tamamen tasavvufidir.
• Ona göre bilginin en yüksek derecesi Allah’ı bilmektir.
• Mesnevi türündeki eserleri didaktik özellik gösterir.
• Gazelleri diğer şiirlerine göre zengin hayal ve çağrışımlar içerse de usta bir şair değildir.
• Şiiri daha çok düşüncelerini ifade etmek için kullanmıştır.
• Özellikle eğitimde Arapçanın hâkim olduğu bir dönemde eserlerini sade bir Türkçe ile yazmıştır.
• En önemli eseri Mârifetnâme'dir.

Önemli Eserleri: Divan (İlahinâme), Mârifetnâme, İrfaniyye, İnsaniyye, Mecmuatü'l-Meani.

Marifetnâme Hakkında

• Ansiklopedik bir eserdir.
• Eser; kelâm, fıkıh, ahlâk ve tasavvufun yanı sıra aritmetik, geometri, astronomi, fizyoloji, psikoloji, coğrafya gibi disiplinlere de yer vermesi açısından önemlidir.
• Mensur bir eser olsa da konular yer yer şiirlerle desteklenmiştir.
• Eserdeki fikirlerin bir kısmı ayet ve hadislerle temellendirilmiştir.
• Akıcı ve sade bir Türkçe ile kaleme alınmıştır.

Marifetnâme'den Bir Parça...

Kainat ve Atom

"Yer küresi ortalama 6,371 km yarıçaplı kutuplarda basık bir küre şeklindedir. Dünya'nın şekline özel olarak geoid denilmiştir. Son senelerde kuzey kutupta 15 m yüksek, güney kutupta 15 m alçak olduğu yapma uydularla anlaşılarak armut biçiminde olduğu sonucuna varıldı. Ekseni etrafında günde bir kere dönmekte Güneş etrafında saniyede 30 km hızla bir senede dolanmaktadır. Güneş sistemi, Güneş ve etrafında dolanan dokuz gezegenden ibarettir. Gezegenler de hem kendi eksenleri etrafında döner hem de Güneş etrafında dolanır. Hepsi, odaklarının birinde Güneş bulunan elips yörüngeler çizer. Bu yörüngeler, Yer'in çizdiği yörüngelerle küçük açılar yapar. Bütün yörüngeler Zodyak kuşağında bulunduğu halde Plüton'un yörüngesi bu burçlar kuşağının dışındadır. İslam astronomi âlimleri cetvelde gösterilen bu küçük açıları ölçmüşlerdir. Ancak gezegenlerin uzaklık ve büyüklükleri bugünkülerden biraz farklıdır. Bir derecelik meridyen yayını bugünkü gibi ölçmüşler, çok dikkatli gözlemler yapmışlardır." (s. 282)

• Halk arasında oldukça meşhur olan "Hak şerleri hayreyler / Zannetme ki gayr eyler" beytiyle başlayan "Tefvîznâme" isimli otuz bir beyitlik manzume de bu eserde yer almaktadır.

Tefviznâme

Hak şerleri hayreyler
Zan etme ki gayreyler
Arif onu seyreyler
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(şer: kötü, fena / gayr: başka)

Sen Hakk’a tevekkül kıl
Tefviz et ve rahat bul
Sabreyle ve razı ol
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(tefviz: İnsanın cüzi iradesi ile elinden geleni yapıp gerisini Allah'a bırakması, tevekkül etmek)

Kalbin ona berk eyle
Tedbirini terk eyle
Takdirini derk eyle
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(berk: sağlam / derk: anlama, kavrama)

Hallak-ı Rahîm oldur
Rezzak-ı Kerîm oldur
Faal-i Hakîm oldur
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(hallak: yaratan / rahîm: koruyan, acıyan, merhamet eden / oldur: odur / rezzak: rızık veren / hakim: âlim)

Bil kâdî-i hâcâtı
Kıl ona münacatı
Terk eyle murâdâtı
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(kâdî-i hâcât: dilekleri gerçekleştiren / münacat: yakarış / murâdat: arzular, hevesler)

Bir işi murat etme
Olduysa inat itme
Hak’tandır o ret etme
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Hakk’ın olacak işler
Boştur gam u teşvişler
Ol hikmetini işler
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(gam: keder / teşviş: karıştırma / ol: o / hikmet: neden)

Hep işleri fâyıktır
Birbirine layıktır
Neylerse muvafıktır
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(fâyık-fâik: manevi olarak üstte olan / muvafık: uygun)

Dilden gamı dûr eyle
Rabbinle huzur eyle
Tefvîz-i umûr eyle
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(dil: gönül / dûr: uzak / umur: önem verme)

Sen adli zulüm sanma
Teslim ol oda yanma
Sabret sakın o sanma
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(adli: adaletle ilgili / od: ateş)

Deme şu niçin şöyle
Yerincedir ol öyle
Bak sonuna sabreyle
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Hiç kimseye hor bakma
İncitme, gönül yıkma
Sen nefsine yan çıkma
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Mümin işi reng olmaz
Akıl huyu ceng olmaz
Arif dili teng olmaz
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler

(reng: hile / ceng: savaş / teng: sıkıntılı)

Hoş sabr-ı cemilimdir
Takdir-i kefilimdir
Allah kim vekilimdir
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(sabr-ı cemil: güzel sabır / kim: ki)

Her dilde onun adı
Her canda onun yâdı
Her kuladır imdadı
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler

(yâd: anma, bellek)

Naçar kalacak yerde
Nâgâh açar ol perde
Derman eder ol derde
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler

(naçar: çaresiz / nâgâh: ansızın)

Her kuluna her anda
Geh kahr u geh ihsanda
Her anda o bir şanda
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(geh: kâh / kahr: zorlama, acı / ihsan: iyilik)

Geh mutî vu geh mâni
Geh dârr u gehî nâfî
Geh hâfid u geh râfî
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(muti: rahat / mâni: engel olan / darr: zararlı / nafi: faydalı / hafid: torun / râfî: yükseltici) 

Geh abdin eder ârif
Geh eymen u geh hâif
Her kalbi odur sârif
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(âbidin-abdin: inanmışlar / eymen: hayırlı / hâif: korkak / sârif: sarf eden)

Geh kalbini boş eyler
Geh hulkını hoş eyler
Geh aşkına dûş eyler
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(hulk: huy / dûş: omuz)

Geh sade ve kâh rengin
Geh tab’ın eder sengin
Geh hürrem ve geh gamgin
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(rengin: renkli / tab: huy / seng: taş / hürrem: şen / gamgin: gamlı)

Az ye, az uyu, az iç
Ten mezbelesinden geç
Dil gülşenine gel güç
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(mezbele: süprüntü / dil: gönül / gülşen: gül bahçesi)

Bu nas ile yorulma
Nefsinle dahi kalma
Kalbinden ırağ olma
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(nas: insanlar)

Geçmişle geri kalma
Müstakbele hem dalma
Hâl ile dahi olma
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(müstakbel: gelecek / hâl: şimdiki zaman)

Her dem onu zikreyle
Zeyrekliği koy şöyle
Hayran-ı Hak ol söyle
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(dem: an / zikir: anma / zeyrek: uyanık, zeki)

Gel hayrete dal bir yol
Kendin unut onu bul
Koy gafleti hazır ol
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(gaflet: aymazlık, olan bitenden habersiz olma)

Her sözde nasihat var
Her nesnede zînet var
Her işte ganimet var
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(zinet-ziynet: süs)

Hep remz ü işarettir
Hep gamz ü beşârettir
Hep ayn-ı inayettir
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(remz: güç anlaşılır, kapalı / gamz: kaş-gözle işaret etmek / beşaret: müjde / ayn-ı inayet: Allah tarafından korunmaya vesile olan ayetler)

Her söyleyeni dinle
Ol söyleteni anla
Hoş eyle kabul canla
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Bil elsine-i halkı
Aklâm-ı Hak ey Hakkı
Öğren edeb ü hulkı
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler 

(elsine: diller / Aklâm-ı Hak: Allah'ın takdiri)

Vallahi güzel etmiş
Billâhi güzel etmiş
Tallahi güzel etmiş
Allah görelim netmiş
Netmişse güzel etmiş 

(vallahi, billahi ve tallahi: Allah hakkı için, Tanrı'yı tanık tutarım anlamlarına gelen ünlemler)

İlgili Sayfa

👉 Tekke Edebiyatı (Dinî-Tasavvufi Halk Edebiyatı)

Yararlanılan Kaynaklar

• Mârifetnâme (Tam Metin), Tercüme Faruk Meyan, Bedir Yayınevi
• Marifetnâme'de Tıp, Beslenme ve Tasavvuf İlişkisi; Ruhsal Soran
• Tasavvufta İç Tenkit Geleneği; Mârifetnâme Örneği, Nurettin Aldav
• Pozitif Psikoloji Bağlamında Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Tefvîznâme’si ile Manevi Danışmanlık ve Rehberlik, İsa Yavilioğlu