Eylemsiler (Fiilimsiler)

Eylemlerden türeyerek isim, sıfatzarf olabilen, yan cümlecik kurdukları için  kısmen de eylem sayılan çift görevli sözcüklerdir:
Bir işe başlamak bitirmenin yarısıdır. 
Görünen köy kılavuz istemez. 
Araba devrilince yol gösteren çok olur. 
Uyarı: Bir cümlede ya da paragrafta kaç eylemsi varsa o kadar yan cümlecik  var demektir.
Eylemsiler, görevlerine göre üçe ayrılır:
1. İsim-fiiller (ad-eylem)
2. Sıfat-fiiller (ortaç)
3. Zarf-fiiller (ulaç, bağ-fiil)
Genel Özellikler
  • Eylemsiler, eylem kök veya gövdelerine getirilen yapım ekleri ile yapılır. 
  • Birkaç eylemsi yapalım:
gör- > görmek, gören, görüp, görerek, görmeden, göre göre ...
sula- > sulamak, sulama, sulayan, sulayıp, sulamadan, sulayarak, sularken...
koştur- > koşturmak, koşturan, koşturup, koşturmadan, koştururken...
  • Eylemsiler, yan cümlecik kurup yüklemin herhangi bir ögesi olabilir:
Müzik dinlemek insanı dinlendiriyor. (yan cümlecik özne görevinde)
Kendini ifade etmeyi pek beceremezdi. (yan cümlecik nesne görevinde)
  • Eylemsiler, ek eylem alarak cümlenin yüklemi de olabilir:
En sevdiği şey çalışmaktı. (ek eylemin görülen geçmiş zamanı)
  • Eylemsiler, olumsuzluk eki (-ma / -me) dışında eylem çekim eklerini almaz. Yani kip ve kişi eki almazlar. 
Çarşıda bizi görmeyen kalmadı.

  • Eylemsilerdeki kişi anlamı iyelik ekleri ile sağlanır:

Okumadığım kitap kalmadı.

  • Kimi durumlarda isim çekim eklerini alırlar (zarf-fiiller hariç):
Kürsüde konuşanı tanıyor musun? 
Kitap okumayı çok severdi. 
Konuklarımızı karşılamaya gidiyoruz. 
Konuşmaktan pek hoşlanır. 
Dışarıdan bağrışmalar geliyor. 
Konuşmasından hoşlanmadık.
  • Eylemlere gelen çatı eklerini alarak değişik çatılara girebilirler. 
Mahalledeki evlerin yıkılması isteniyor. (yıkma > yıkılma)
İSİM - FİİLLER (Ad eylemler)
Bir iş, oluş ya da kılışın adıdır. Eylem kök veya gövdelerine "-me, -mek, -iş" ekleri getirilerek yapılır. İsim-fiiller şu özellikleri gösterir:
  • İsim çekim eklerini alır:
Onun yakından görmeyi çok isterdim.
Ben sana gülüm derim / Gülün ömrü uzamaya başlar
Şiir okuyuşunu hiç beğendim.
Siyaset konuşmaktan çekinirdi hep. 
Sokaktan bağrışmalar geliyordu. 
Uyarı: İsim-fiil yapan eklerden biri olan "- mek " eki ad durum eklerinden sadece -de ve -den ekini alır.
  • İsim tamlamalarında tamlayan ya da tamlanan olur:
Onun gidişi hepimizi etkilemişti.
Çok çalışmanın karşılığını aldı. 
Yaşama isteğini hiç kaybetmedi 
  • Dikkat: İsim-fiil ekleri kimi zaman kalıcı isimler yapar. Bu tür örneklerde sözcük yan cümlecik kurma özelliği göstermediği için eylemsi değildir: yemek (yiyecek), ekmek (yiyecek), kavurma (yemek), dolma (yemek), sarma (yemek) dondurma (yiyecek), deneme (yazı türü), uçurtma, kazma, çakmak (alet), görüş (fikir)...
Hafif yemekler tercih ettik. (isimleşmiş)
Kim kazanmışsa bu dünyada bir ekmek parası / Dostunun yüz karası düşmanının maskarası. (isimleşmiş)
SIFAT - FİİLLER (Ortaç)
Eylem kök ve gövdelerine -en, -( )r, -ecek, -miş, -dik, -esi ekleri getirilerek yapılır. Bu ekler ünlü uyumlarına göre değişir.
Genel Özellikleri:
  • Yan cümlecik kurmakla birlikte sıfat görevini de üstlenir. 
  • Bu sözcüklerde zaman kavramı vardır. 
  • Olumsuzluk eki dışında eylem çekim eki almazlar. 
"-en" Ekiyle Kurulanlar
  • Ünlü uyumuna göre -en ya da -an olur. Eklendiği sözcük ünlü ile bitiyorsa araya "y" kaynaştırma ünsüzü girer:
konuş-an, sev-en, bekle-y-en
Dibi görünme-y-en sudan geçme.
  • Niteledikleri ad düşerse adın eki sıfat-fiile geçer (adlaşmış sıfat-fiil).
Doğru söyle-y-en-i dokuz köyden kovarlar.
  • Bu ek ile kurulan sıfat-fiillerde geniş zaman anlamı sezilir. 
Tekkeyi bekleyen çorbayı içer.
"-( )r ve Olumsuzu "-mez" Ekiyle Kurulanlar 
  • Bu ek kullanıldığı yere ve duruma göre farklı şekillerde karşımıza çıkar: -r; -ar, -er; -ır,-ir, -ur, -ür; -maz, -mez
İşe yarar bir ev buldum.
Koşar adım gelirdim yanına.
Bizleri güler yüzle karşıladılar.
Sözüne güvenilir insan olabilmekti, tüm mesele
Yüzüne bakılır bir insan değildi.
Gözle görülür bir başarı grafiği yakaladı.
Görünmez kaza dedikleri bu olsa gerek. 
  • Bu ek ile kurulan sıfat-fiillerde geniş zaman anlamı vardır.
Unutulmaz günler geçirdik.
  • Bu ekler, geniş zaman kip ekleri ile karıştırılmamalıdır. Temel cümlenin yüklemi olup kişilere göre çekimleniyorsa geniş zaman kipidir.
Bu iddiaya çocuklar bile gül-er. (geniş zaman kip eki)
Baharı andır-ır günler yaşıyoruz. (sıfat-fiil eki)
"-ecek" Ekiyle Kurulanlar
  • Eklendiği sözcüğün son hecesine uyarak -acak olur. Eylem kök ya da gövdesi ünlü ile bitiyorsa iki ünlü arasına kaynaştırma harfi "y" girer.
Söyleyecek söz bulmadık. 
Laboratuvardan gelecek sonuçları bekliyoruz. 
  • Bu ekle kurulan sıfat-fiiller iyelik eki alarak da tamlama kurabilir.
Sağ elinin verdiğini sol elin görmesin. (sıfat-fiilin önündeki isim düşmüş)
Onun sana verebileceği öğüt ne olabilir ki? 
  • Bu ek ile kurulan sıfat-fiillerde gelecek zaman anlamı vardır.
Ödenecek bir sürü fatura var. 
  • Bu ekler, gelecek zaman kip eki ile karıştırılmamalıdır. Temel cümlenin yüklemi olup kişilere göre çekimleniyorsa gelecek zaman kipidir.
Bu öğrenciyle öğretmenler yakından ilgilenecek. (gelecek zaman kip eki)
Kendisiyle ilgilenecek birini arıyor. (sıfat-fiil eki)
"miş" Ekiyle Kurulanlar
  • Bu ek ünlü uyumlarına girerek -mış, -miş, -muş, -müş olur. 
Dağ dağ o güzel ses bütün etrafı gezindi;
Gör-müş ve geçir-miş denizin kalbine sindi.
(Yahya Kemal Beyatlı)
  • Bu sıfat-fiillerin niteledikleri ad düşerse adın eki sıfat-fiile geçer: 
Olmuşa ve ölmüşe çare yok.
  • Bu ek ile kurulan sıfat-fiillerde geçmiş zaman anlamı vardır.
Geçmiş zaman olur ki Hayali cihan değer 
  • Bu ekler, geçmiş zaman kip eki ile karıştırılmamalıdır. Temel cümlenin yüklemi olup kişilere göre çekimleniyorsa geçmiş zaman kipidir.
Koyu renkli, dalgalı saçları omzuna dökülmüş. (geçmiş zaman kip eki)
Pişmiş aşa su katılmaz.(sıfat-fiil eki)
"dik" Ekiyle Kurulanlar 
  • Bu ek ünlü uyumlarına ve ünsüz benzeşmesine göre -dık, -dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük olur. 
Pansiyona geldiğim zaman gün ağarmaya başlamıştı. 
Bir ruh, benzerini bulduğu zaman akla danışmaya lüzum görmez.
Seçtiğimiz filmi beğenen çıkmadı. 
  • Bir adı niteleyerek sıfat tamlaması kurarlar. 
Tanıdık bir simaya rastlayamadım.
  • Kimi zaman da önündeki isim kullanılmaz ve ismin alacağı eki üzerine alarak adlaşır (adlaşmış sıfat-fiil).
Orada ne yaptığını ben buradan görüyorum. 
  • Bu ekin olumsuz biçimi daha çok kullanılmaktadır:
Çalmadık kapı bırakmamışlar.
  • Bu ekle kurulan sıfat-fiiller iyelik eki de alabilir. Bu durumda başka bir isim ya da isim soylu sözcükle tamlama da kurabilir:
Babasının öldüğ-ü-n-ü henüz bilmiyor.
Söyledik-ler-im-i anlamıyorsun, sanırım. (Bu örnekte tamlayan durumundaki "benim" sözcüğü düşmüş.)
  • Bu eki alan sıfat-fiillerin temelinde geçmiş zaman anlamı olsa da kullanıldığı yere göre geniş zaman, şimdiki zaman hatta gelecek zaman anlamı da görülebilir:
Hazırladığı raporu size gösterdi mi? (gelecek zaman)
Elleri çok üşüdüğü için hiçbir şey hissetmiyor. (şimdiki zaman)
Bu yemeği ne kadar çok sevdiğimi eşim iyi bilir. (geniş zaman)
"esi" Ekiyle Kurulanlar
  • Bu ek ünlü uyumlarına göre -ası, -esi olur:
Kör olası adam gitmedi, bir türlü.
Öpülesi yüzü daima güleçti.  
ZARF-FİİLLER (bağ-fiil, ulaç)
Eylem ve kök ve gövdelerine "-ince, -meden, -dikçe, -a...-e, -eli, -erek, -r...-mez, -ip, -ken, -meksizin, -dığında, -esiye, -cesine" ekleri getirilerek  yapılır. Bu ekler ünlü uyumlarına göre değişir.
Genel Özellikleri
  • Cümlede çoğunlukla zarf görevini üstlenir.
  • Birkaç istisna durum dışında isim çekim eklerini almaz ve isim gibi kullanılmaz.
  • İyelik eki alamadığı için kişi kavramı da taşımaz.
  • Eylemin anlamını genellikle zaman ya da durum yönünden belirtir.
Ödevini özen göstermeden hazırlamış. 
Her şeyi satıp Aydın'da bir köye taşındı.
Görür görmez anlamıştı, işe yaramayacağını.
Yüzüme bakarak konuş, dedi. 
Güle oynaya adliyeye gittiler.
Dura dura bir sel oldum, erenler. 
Ağlarım hatırıma geldikçe gülüştüklerimiz.
Sen gelince bahar gelir gülpembe
 Alay edercesine gülüyordu, karşımızda.
Gün ağarırken kafile yola çıktı. 
Sağlık Ocağı kurulalı şikayetler arttı. 
Gerçeği bilmeksizin konuşuyor, bizimki. 
Topladığı kirazları doyasıya yedik. 
  • Uyarı: "-a, -e" eki ile kurulan ulaçlar çoğunlukla tekrarlı biçimde kullanılır ancak ekin tek sözcükte tekrarlanmadan kullanıldığı da olur:
Dost dost diye nicesine sarıldım.
  • Uyarı: "-meden" eki ile kurulan ulaç, "-ma, -me" isim-fiil ekinin ayrılma durum eki almış hali ile karıştırmayınız:
Bu konuşmadan ben hiçbir şey anlamadım. (-ma + -dan) 
Doktorla konuşmadan kesin bir şey söyleyemem. (-madan, zarf-fiil)

İlgili Sayfalar 

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

Desteğiniz bizim için önemli. Daha iyi içerikler üretebilmemiz için hem "Takip Et" butonuna tıklayarak hem de yorumlarınızla bize destek olabilirsiniz. Ayrıca sayfaya daha rahat ulaşmak için sayfamızı sık kullanılanlar klasörüne eklemeyi unutmayınız.