YKS Türkçe Edebiyat: Eylemde Çatı

Yüklem görevindeki eylemin özne ve nesnesine göre aldığı duruma çatı denir.
Uyarı: İsim cümlelerinde çatı aranmaz. Başka bir ifadeyle yüklemi isim soylu bir sözcük / sözcük grubu olan cümlelerde çatı incelemesi yapılamaz.

Çatı incelemesi yapılamayacak cümlelere örnekler:

Hülyası kalmayınca hayatın ne zevki var?

Etinle, kemiğinle sokakların malısın.

Dedem koynunda yattıkça benimsin ey güzel toprak.

Kaldırımlar, içimde yaşamış bir insandır.

Benim sadık yarim kara topraktır.

Eylemde çatı, öznesine ve nesnesine göre iki grupta incelenir:

Öznesine Göre Eylemler

Etken Eylemler

Edilgen Eylemler

Dönüşlü Eylemler

İşteş Eylemler

Nesnesine Göre Eylemler

Geçişli Eylemler

Geçişsiz Eylemler

Oldurgan Eylemler

Ettirgen Eylemler

Uyarı: Eylemleri çatılarına göre inceleyebilmek için cümlede yüklem, özne ve nesneyi doğru bulmak gerekir. O nedenle bu konuya geçmeden önce "Cümlenin Ögeleri" sayfasını okumalısınız.

ÖZNESİNE GÖRE EYLEMLER

1. Etken Eylemler

Öznesi belli olan, bildirilen işin bizzat özne tarafından yapıldığı eylemlerdir.
Özne, yükleme sorulan kim ve ne sorularıyla bulunur.
Bu tür cümlelerde gerçek özne olur:

Ben seni ilk defa o gün gördüm.

Beni yalnız sen mahkum et.

Önce hafiften bir rüzgar esiyor.

Babam arabayı çok ucuza satmış.

Nasıl dururdu Mustafa Kemal'in kağnısı.

Uyarı: Gerçek özne kimi zaman gizli olur:

Mustafa Kemal'in kağnısı derdi, kağnısına. ("O" gerçek özne)

Bu dünyada yapayalnız hissediyoruz kendimizi. ("Biz" gerçek özne)

İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı. ("Ben" gerçek özne)

2. Edilgen Eylemler

Gerçek özneleri belli olmayan, yani cümlede işi yapan öznenin belirtilmediği eylemlerdir.

Edilgen eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde "sözde özne" bulunur.
Eylemler -(i)l ve -(i)n ekleri ile edilgen yapılır:

Bu şiir aruz ölçüsüyle yazılmış. ⇢ (kim yazmış?)

Yeni şubemiz küçük bir törenle açılacak. ⇢ (kim açacak?)

Arabamız daha yeni satıldı. ⇢ (kim sattı?)

Kapanırdı daha gün batmadan kapılar. ⇢ (kim kapadı?)
Bütünleme sınavları henüz açıklanmadı. ⇢ (kim açıkladı?)

Uyarı: Edilgen - geçişsiz eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde gerçek özne de sözde özne de olmaz:

İnşaata izinsiz girilmez.
Otobüslere binildi.

3. Dönüşlü Eylemler

Öznenin hem işi yaptığını hem de işten etkilendiğini bildiren eylemlerdir.
Dönüşlü eylemlerdeki özneler gerçek öznedir.
Bu cümlelerde işi yapan ve işten etkilenen aynı varlıktır.
Bu nedenle bu tür eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde nesne bulunmaz.
Eylemler -(i)l ve -(i)n ekleri ile dönüşlü yapılır:

Genç kız, saatlerce aynanın karşısında süslendi.

Babam uzun süre söylendi.

O da benim sözümden alındı.

Sevinçle annesinin kollarına atıldı. ("O" gizli özne)

Düşman cephe gerisine doğru çekildi.

Beklediğimiz karar çıkmayınca çok üzüldük. ("Biz" gizli özne)

Uyarı: -(i)l ve -(i)n ekleri edilgenlik ekleri olarak da kullanıldıkları için dikkatli olmak gerekir. Dönüşlü bir eylemi edilgen eylemden ayıran en önemli fark dönüşlü eylemin "gerçek özne" almasıdır.

Çocuklar derede yıkanmış. (dönüşlü)

Okul formaları dün yıkanmış. (edilgen)

O senin için süslendi. (dönüşlü)
Sokaklar Cumhuriyet Bayramı için süslendi. (edilgen)

4. İşteş Eylemler

Eylemin birden fazla özne tarafından birlikte ya da karşılıklı yapıldığını bildiren eylemlerdir.
Eylemler -(i)ş ekiyle işteş yapılır:

Kadınlar bağrışıyor, çocuklar ağlaşıyordu. (birlikte)

Fırsat buldukça dertleşiyoruz. (birlikte)

Bu meseleyi uzun süre tartıştık. (karşılıklı)

Ecem ile babası okulun kapısında buluştu. (karşılıklı)

Ziya Osman Saba ile Cahit Sıtkı uzun süre mektuplaşmış. (karşılıklı)

Uyarı: Nasıl türedikleri açık olmayan ve içinde -(i)ş eki bulunan bazı eylemlerde işteşlik anlamı sezilir: savaşmak, barışmak, konuşmak vb.

Uyarı: -(i)ş ekiyle türeyen her eylem işteşlik anlamı vermez:

Okula zor yetiştim bugün.
Bence sen bu işlere karışma.

NESNESİNE GÖRE EYLEMLER

1. Geçişli Eylemler

Nesne alabilen eylemlerdir.

Nesneler yükleme sorulan ne, neyi ve kimi soruları ile bulunur.

Özne ile nesnenin karışmaması için ilk önce özne bulunmalıdır.

Duvarları geçen gün boyadık.

Düşümde gördüm onu.

Gazetelerde takma adla köşe yazıları yazdı.

Sen de eller gibi adımı unut.

En güzellerini saymadım çiçeklerin.

Uyarı: Geçişli eylemlerin yüklem olduğu bazı cümlelerde nesnenin söylenmemiş olması, eylemin geçişsiz olduğunu göstermez:

Gözleri (uzağı) artık pek iyi görmüyor. (geçişli)

2. Geçişsiz Eylem

Nesne alamayan eylemlerdir.

Özne ile nesnenin karışmaması için ilk önce özne bulunmalıdır.

Bu eylemler nesneyi bulmak için yükleme sorulan ne, neyi, kimi sorularına cevap vermez:

Hiçbir kuş uçmasın Kızılırmak'a doğru.

Üç kardeşime de ben bakıyorum.

Burada Türk edebiyatının en büyük şairlerinden biri yatıyor.

Öldük, ölümden bir şeyler umarak.

Birdenbire sustu gökyüzü.

Bu sabah saat beşte uyandım.

Çiçeklerde açar benim gizli arzularım.

3. Oldurgan Eylemler

Geçişsiz eylemlerin -dir, -(i)t, -(i)r ekleriyle geçişli hale getirildiği eylemlerdir.

Başka bir ifadeyle nesne alamayan bir eylem bu ekler sayesinde nesne alabilir hale gelir:

Yaşananlar hepimizi güldürdü.

not: gülmek geçişsiz, güldürmek ise oldurgandır.

Annemi bu sabah saat beşte uyandırdım.

not: uyanmak geçişsiz, uyandırmak ise oldurgandır.

Öğretmen bütün sınıfı susturdu.

not: susmak geçişsiz, susturmak ise oldurgandır.

Odayı sabah sekizde boşalttık.

not: boşalmak geçişsiz, boşaltmak ise oldurgandır.

Küçük kardeşini erkenden yatırdı.

not: yatmak geçişsiz, yatırmak ise oldurgandır.

Uyarı: Türkçede bazı eylemler bu kurallara uymaz. Örneğin, "gelmek" eylemi "getirmek" biçiminde, "gitmek" eylemi "götürmek" biçiminde, "kalkmak" eylemi "kaldırmak" biçiminde geçişli yapılır.