Şiirde Ahenk

• Şiirde ahenk; ölçü, kafiye-redif, iç kafiye, aliterasyon-asonans ile sese dayalı söz sanatlarıyla sağlanan uyumdur.
• Şiirin okunuşu sırasındaki doğru vurgu ve tonlama da ahenge katkı sağlar.
• Ahenk, şiiri nesirden (düz yazıdan) ayıran en önemli ögedir.

Ahenk — Ritim Farkı

• Çoğu zaman birbirinin yerine kullanılsa da ritim, ahenk unsurlarından sadece biridir.
• Şiirde ritim ölçü (vezin) ile sağlanır.

Ahenk Unsurları

• Ölçü (Vezin)
• Kafiye (uyak - ayak)
• Redif
• İç Kafiye
• Aliterasyon
• Asonans
• Cinas
• Tekrir
• Akis

👉 Örnek Soru 1

I. Kimi şairler şiiri yalnızca uyakta aramaya kalkışmışlardır.
II. Bu akımın etkisindeki şairler şiirin, içerdiği mazmunlar bakımından kusursuz olması gerektiğini savunmuşlardır.
III. Bu şairler, şiirde veznin sağladığı ritmi önemserler.
IV. Betimleyici şiir anlayışını benimseyen şairler, canlı, renkli şiirler yazmışlardır.
V. Bu şiirde şair, dış dünyadaki varlıkları kendi duygu dünyasına göre yorumlayarak farklı izlenimlere ulaşmıştır.
Yukarıdaki cümlelerin hangileri şiirin ahenk özellikleriyle ilgilidir? (2008 ÖSS Edb.)
A) I. ve III.   B) I. ve IV.   C) II. ve III.   D) II. ve IV.   E) III. ve V.

Ölçü (Vezin) 

• Dizelerdeki hecelerin uzunluk, kısalık ya da sayı yönünden birbirine denk olmasına "ölçü" ya da "vezin" denir.
• Şiirde ritim ölçü ile sağlanır.
• Türk şiirinde iki ölçü kullanılmıştır: hece ve aruz

Hece Ölçüsü

• Dizelerdeki hece sayısının denkliğine dayanan ölçüdür. 
• "Parmak hesabı" olarak da bilinir.
• Dizelerdeki sözcüklerin belli kümelere ayrılmasına ise durak denir. 
• Durak, parçaya ahenk ve okuyuşa rahatlık veren bir unsurdur. 
• Duraklar sözcüğü bölmez, sözcüğün sonuna rastlar. 
• Duraklar, hece sayısı çift olan kalıplarda çoğu kez ikiye bölünür (4+4 ya da 7+7 gibi). 
• Hece sayısı tek olan kalıplarda ise genellikle hece sayısı çok olan başa gelecek biçimde dizilir (6+5 ya da 4+3 gibi).

Örnek 

7'li Hece Ölçüsü (4+3 Duraklı)

Âşık demiş / iz olsun
Tara zülfün / düz olsun
Doksan dokuz / yaram var
Bir de sen vur / yüz olsun 

• Bir şiirin hece ölçüsü ile yazılmış olması düzenli bir durağa sahip olduğunu göstermez. Başka bir ifade ile hece ölçüsüyle yazılan kimi şiirler düzenli duraklara sahip iken kimileri değildir.

Örnek 

11'li Hece Ölçüsü (Duraksız)

Biz de hafif olsaydık bir rüzgârdan,
Yer alsaydık şu bulut kervanında,
Güzele ve yeniye doğru koşan
Bu sonrasız gidişin bir yanında

Aruz Ölçüsü 

• Aruz, hecelerin uzunluk ve kısalığına dayanan bir ölçüdür.
• Ünlü ile biten hecelere kısa/açık hece denir. Kısa heceler (.) işareti ile gösterilir.
• Ünsüz ya da uzun ünlü (â, î) ile biten heceler ise uzun/kapalı hecedir. Uzun heceler (-) işareti ile gösterilir.
• Aruz ölçüsüne göre ilk dizede açık - kapalı heceler nasıl sıralandıysa diğer dizeler de o şekilde sıralanmalıdır.
• Bir şiirin vezni en az iki dizeden hareket ederek bulunabilir. 
• Açık ve kapalı hecelerin dizelerdeki sıralama düzenleri aruz kalıplarını oluşturur.

Aruz ölçüsü hakkında ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

Kafiye — Redif  

• Kafiye (uyak), dize sonlarındaki ses benzerliğidir.
• Halk edebiyatında uyak yerine ayak sözcüğü de kullanılır.
• Redif ise dize sonlarında uyaktan sonra tekrarlanan sözcükler ile aynı görevde kullanılan eklerdir.

Uyak - Redif Farkı

• Farklı görevdeki ekler birbiriyle uyak oluşturur: 

Dalga dalga hücum edip pişmanlıklar > -lar: çokluk eki
Unutuşun o tunç kapısını zorlar > -la: yapım eki; -r: kip eki

• Aynı görevdeki ekler ise uyak değil rediftir:

Çekin halay, çalsın durmadan saz-lar
Çekin ağır ağır, halay düz-ül-sün.
Süzülsün oyunlar, süzülsün naz-lar
İnce beller, mahmur gözler süz-ül-sün.

• Yazılışları aynı olsa da anlamları farklı olan sözcükler birbiriyle uyaklıdır:

Neden kondun a bülbül
Kapımdaki asmaya 
Ben yarimden ayrılmam
Götürseler asmaya (cinaslı uyak)

• Yazılışı ve anlamı aynı olan sözcükler ise rediftir. Daha kısa ifadeyle aynı sözcüğün dize sonunda tekrarlamasıdır. (sözcük halinde redif) 

Kaybolmuş sevdiklerimiz aşkına,
Allah aşkına, gök, deniz aşkına

Uyak (Kafiye) Türleri

1. Yarım Uyak
2. Tam Uyak
3. Zengin Uyak
4. Tunç Uyak
5. Cinaslı Uyak

• Yarım Uyak: Tek ses benzerliğine dayanan uyak türüdür.

Karac'oğlan der ki kondum göç- ülmez
Acıdır ecel şerbeti iç- ilmez
Üç derdim var birbirinden seç- ilmez
Bir ayrılık bir yoksulluk bir ölüm

• Tam Uyak: İki ses benzerliğine dayanan uyak türüdür. Uzun ünlü iki ses değerinde kabul edildiği için uzun ünlü benzerliği de tam uyaktır.

Geniş kanatları boşlukta simsiyah açılan
Ve arkasında güneş doğmayan büyük kapıdan

Bir mısra işitdim ey şûh-ı dilârâ 
Bir hoşca da bilmem ne dimek istedi ammâ

• Zengin Uyak: En az üç ses benzerliğine dayanan uyaktır.

Artık demir almak günü gelmişse zaman-dan,
Meçhule giden bir gemi kalkar bu liman-dan. 

Dünyada sevilmiş ve seven nafile bekler;
Bilmez ki giden sevgililer dönmeyecekler.

• Tunç Uyak: Dize sonlarında birbiriyle uyaklı iki sözcükten birinin diğerinin içinde yer almasıyla oluşan uyaktır. 

İlk baharda canlanır yer
Kırlar hep yeşiller giyer

Her şey akar, su, tarih, yıldız, insan ve fikir;
Oluklar çift; birinden nur akar; birinden kir.

• Cinaslı Uyak: Sesleri aynı, anlamları ayrı sözcük ya da sözcük grupları ile yapılan uyaktır.

Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç
Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç

Gayet çoktur değil benim yaram az
Bana yardan gayrı cerrah yaramaz

👉 Örnek Soru 2

Halka halka kâkülünden dağ dağ oldu gönül
Hoş gelip divanelik dağ üstü bağ oldu gönül

Bu beyitteki uyak türü, aşağıdakilerden hangisiyle aynıdır? (2017 LYS) 

A) Ne hoştur kırlarda yazın uyumak
Bulutlar ufukta beyaz bir yumak
B) Rüzgârla titrerken karanlık çamlar
Yâdında canlanır eski akşamlar
C) Bu ıslıkla uzayan, dönen kıvrılan yollar
Uykuya varmış gibi görünen yılan yollar
D) Çok sürse ayrılık aradan geçse çok sene
Biz sende olmasak bile, sen bizdesin gene
E) Gün olur sürüyüp beni derbeder
Bu ses rüzgârlara karışır gider

İç Kafiye 

• Dize ortasında yapılan kafiyeye denir.
• Divan şiirinde bu yolla yazılmış gazellere musammat gazel denir.

Kamu bîmârına cânân deva-yı derd eder ihsan
Niçün kılmaz bana derman beni bîmar sanmaz mı

• Eğer ses benzerliği dize başında ise buna baş kafiye denir. Tespit edilebilen ilk Türk şiirlerinde kafiyenin mısra başında kullanıldığı görülmüştür.

Kök kalık teg yuklunmaksız azsız suksuz
Körgülüg neñ uşik ekşer tapgulugsuz
Körser sizni yig yörügçe körmeksizin
Körür olar kirtü arıg burkanlarıg

Kafiye ve Redif hakkında ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

Aliterasyon — Asonans  

• Aliterasyon, ünsüz tekrarı; asonans ise ünlü tekrarıdır.
• Şiirde ahengi sağlamak için kullanan aliterasyon ve asonans çoğu zaman birlikte görülür.

Ölüm âsûde bahâr ülkesidir bir rinde;
Gönlü her yerde buhurdan gibi yıllarca tüter.
Ve serin serviler altında kalan kabrinde
Her seher bir gül açar; her gece bir bülbül öter. (e-r)

Aliterasyon ve asonans hakkında ayrıntılı bilgi için tıklayınız. 

Cinas 

• Bir metinde anlamları farklı sözcükler arasındaki yazılış ve söyleyiş benzerliğidir.
• Ses tekrarına dayanan bir sanat olması nedeniyle bir ahenk unsurudur.
• Bu sözlerin isim veya fiil olması ya da kelime köküne getirilen birtakım eklerle meydana getirilmiş olması durumu değiştirmez.
• Cinaslı sözcükler dize sonlarına gelirse cinaslı uyak oluşturur.

Germ ü serdine bakılmaz bu fenâ dünyanın
Eyleme vaktini zayi deme kış yaz, oku yaz

Şah verdi, filiz sürdü sinemde yara dalı
Şu cihanda gülmedim yaradan yaradalı

Cinas hakkında ayrıntılı bilgi için tıklayınız. 

Tekrir (Tekrarlama)

• Şiirde anlamı kuvvetlendirmek için bazı sözcük ya da sözcük gruplarının tekrarlanmasıdır.
• Ses tekrarına dayanan bir sanat olması nedeniyle bir ahenk unsurudur.  

Söz ola kese savaşı
Söz ola kestire başı
Söz ola ağulu aşı
Yağ ile bal ide bir söz

Beni bende deme bende değilim
Bir ben vardır bende benden içeri

Tekrir hakkında ayrıntılı bilgi için tıklayınız. 

Akis (Çaprazlama)

• Bir şiirdeki sözlerin tersinden tekrar edilmesiyle yapılan söz sanatıdır.
• Ses tekrarına dayanan bir sanat olması nedeniyle bir ahenk unsurudur.

İzmir'in denizi kız, kızı deniz
Sokakları hem kız hem deniz kokar

Mecaz oldu hakikat, hakikat oldu mecaz
Yıkıldı belki esasından eski malumat

Gözlerin bir afetti, yağmurların koynunda
Koynunda yağmurların bir afetti gözlerin

Akis sanatı hakkında ayrıntılı bilgi için tıklayınız. 

Örnek Soruların Cevabı: 1.A  2.B

İlgili Sayfalar

• Şiir Bilgisi Çıkmış Sorular (pdf)
• Şiir Bilgisi Çıkmış Sorular Çözümlü
• Şiir Bilgisi Ana Sayfa