YKS Edebiyat Türkçe: Şiirde Ölçü (Vezin)

Şiirde ahenk; ölçü, uyak-redif, aliterasyon-asonans ve sözcük tekrarı ile sağlanır.
Dizelerdeki hecelerin uzunluk, kısalık ya da sayı yönünden birbirine denk olmasına "ölçü" ya da "vezin" denir.
Ölçü ile sağlanan uyuma ritim denir.
Türk şiirinde iki ölçü kullanılmıştır: hece ölçüsü, aruz ölçüsü.

1. Hece Ölçüsü

Dizelerdeki hece sayısının denkliğine dayanan ölçüdür.

Türk dilinin yapısına uygun olan bu ölçü, ulusal (milli) ölçü olarak kabul edilmektedir.

"Parmak hesabı" olarak da bilinir.

Dizelerdeki hece sayısı, o şiirin kalıbını verir. 7 heceyle yazılan bir parça 7’li, 11 heceyle yazılan bir parça 11’li adını alır.

Aşık Edebiyatı ile Halk Tasavvuf (Tekke) Edebiyatında hece ölçüsünün genellikle 7'li, 8'li ve 11'li kalıpları tercih edilmiştir.

Hece Ölçüsünde "Durak"

Dizelerdeki sözcüklerin belli kümelere ayrılmasına durak denir. Durak, parçaya ahenk ve okuyuşa rahatlık veren bir unsurdur.

Duraklar sözcüğü bölmez, sözcüğün sonuna rastlar.

Duraklar, hece sayısı çift olan kalıplarda çoğu kez ikiye bölünür (4+4 ya da 7+7 gibi).

Hece sayısı tek olan kalıplarda ise genellikle hece sayısı çok olan başa gelecek biçimde dizilir (6+5 ya da 4+3 gibi).

Bir şiirin hece ölçüsü ile yazılmış olması düzenli bir durağa sahip olduğunu göstermez. Başka bir ifade ile hece ölçüsüyle yazılan kimi şiirler düzenli duraklara sahip iken kimileri değildir.

Örnekler

7'li Hece Ölçüsü (4+3 Duraklı)

Âşık demiş / iz olsun
Tara zülfün / düz olsun
Doksan dokuz / yaram var
Bir de sen vur / yüz olsun

8'li Hece Ölçüsü (4+4 Duraklı)

Boynu yeşil / gövel ördek
Sana bir gül / gerek idi
Kanadının / biri yeşil
Biri de al / gerek idi

11'li Hece Ölçüsü (Düzensiz Durak)

Biz de hafif olsaydık bir rüzgârdan,
Yer alsaydık şu bulut kervanında,
Güzele ve yeniye doğru koşan
Bu sonrasız gidişin bir yanında

11'li Hece Ölçüsü (6+5 Duraklı)

Benim bu gidişe / aklım ermiyor
Fukara hâlini / kimse sormuyor
Padişah sikkesi / selam vermiyor
Kefensiz kalacak / ölümüz bizim

11'li Hece Ölçüsü (4+4+3)

Ne karaymış / şu alnımın / yazısı
Meleşmiyor / koyun ile / kuzusu
Ana baba / kavim kardeş / acısı
Nerde benim / mor sümbüllü / dağlarım?
Gurbet ilde / ağ çekerek / ağlarım.

9'lu Hece Ölçüsü (Duraksız)

Ne doğan güne hükmüm geçer
Ne halden anlayan bulunur
Ah aklımdan ölümüm geçer
Sonra bu kış, bu bahçe, bu nur

14'lü Hece Ölçüsü (7+7)

Ertesi gün başladı / gün doğmadan yolculuk,
Soğuk bir mart sabahı... / Buz tutuyor her soluk.
Ufku tutuşturmadan / fecrin ilk alevleri
Arkamızda kalıyor / şehrin kenar evleri.

Aruz Vezni (Ölçüsü)

Divan şiirinde ahengi sağlayan vezne (ölçüye) aruz denir.
Aruz, hecelerin uzunluk ve kısalığına dayanan bir ölçüdür.
Aruz, Arap edebiyatına ait bir ölçüdür. Aruz ölçüsü edebiyatımıza doğrudan Arap edebiyatından değil, İran edebiyatından geçmiştir.
Türk edebiyatında aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk eser 11.yüzyılda Yusuf Has Hacip tarafından yazılan Kutadgu Bilig'dir.
Türkçe, yapı ve köken bakımından Arapçadan farklı bir dil olması nedeniyle aruz vezninin Türk şiirine uygulanması kolay olmamıştır.
Servetifünun şairleri, aynı şiirde değişik aruz kalıpları kullanarak serbest vezne zemin hazırlamışlardır.
Aruz veznini Türkçeye en iyi uygulayan şairler; Tevfik Fikret, Yahya Kemal Beyatlı ve Mehmet Akif Ersoy'dur.

Aruz ölçüsüne göre üç çeşit hece vardır:

1. Açık (Kısa) Hece: Ünlü ile biten hecelere kısa/açık hece denir. Kısa heceler (.) işareti ile gösterilir.

2. Kapalı (Uzun) Hece: Ünsüz ya da uzun ünlü (â, î) ile biten heceler ise uzun/kapalı hecedir. Uzun heceler (-) işareti ile gösterilir.

3. Birleşik (Bir Buçuk) Hece: Arapça ya da Farsça kökenli "âb" (uzun ünlü+ ünsüz); "mâh" (ünsüz+uzun ünlü+ünsüz); "aşk" (ünlü+ünsüz+ ünsüz) ve "derd" (ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz) gibi hece ve sözcüklerde görülür. Birleşik hece (- .) şeklinde gösterilir.

Aruz Kusurları

Ulama (vasl): Ölçü gereği dizedeki ilgili sözcüğün sonunda bulunan ünsüz harfin kendinden sonra gelen ve ünlüyle başlayan sözcüğe bitişik okunmasıdır. Şiirde akıcılığı, dolayısıyla ahengi artıran bir unsur olması nedeniyle hafif kusurdur.

İmâle: Aslında açık olan bir heceyi uzatarak okumak anlamına gelir. Açık hece, imâle ile uzatılarak okununca kapalı heceye dönüşür.

Zihâf: Uzun okunması gereken bir ünlüyü ölçü nedeniyle kısa okumaktır. İmâlenin tersidir.

Med: Birleşik (bir buçuk) heceler için geçerlidir. Şairler, iki kapalı hece arasında bir açık heceye ihtiyaç duydukları zaman medden yararlanmışlardır. Aruz kalıbı bulunurken bu tür heceler bir uzun bir kısa (- .) olarak gösterilir.

Kuralları ve Uygulanışı

Aruz, hecelerin uzunluk ve kısalığına dayanan bir ölçüdür.
Aruz ölçüsüne göre ilk dizede açık - kapalı heceler nasıl sıralandıysa diğer dizeler de o şekilde sıralanmalıdır.
Bir şiirin vezni en az iki dizeden hareket ederek bulunabilir. Tek dizeye bakarak vezin bulunmaz.
Hecelerin açık kapalı değerleri karşılıklı kontrol edilir. Gerekiyorsa önce ulama, yoksa imale yapılır. Zihaf çok az bulunduğu için en son o ihtimal düşünülür.
Dize sonlarına gelen heceler açık da olsa kapalı kabul edilir.
Dizelerdeki hece sayılarının eşit olması aruz ölçüsü için bir şart değildir. Yani kimi dizeler diğerlerinden bir hece eksik ya da fazla olabilir. Önemli olan hecelerin açık-kapalı olarak nasıl sıralandığıdır.

Örneğin, aşağıda verilen "Âyînesi iştir kişinin lâfa bakılmaz" dizesindeki heceleri açık-kapalı diye işaretlediğiniz zaman hecelerin "iki kapalı, iki açık, iki kapalı, iki açık ve iki kapalı hece" olarak sıralandığını görürsünüz.

Â yî ne si iş tir ki şi nin lâ fa ba kıl maz
ˉ ˉ ˙ ˙ ˉ ˉ ˙ ˙ ˉ ˉ ˙ ˙ ˉ ˉ
Şiirin tamamında hecelerin bu şekilde sıralanmış olması şiirin aruz ölçüsü ile yazıldığını gösterir.

Açık ve kapalı hecelerin dizelerdeki sıralama düzenleri aruz kalıplarını oluşturur.
Yukarıda örnek olarak verilen dizenin yazıldığı aruz kalıbı şöyledir:

mef û lü / me fâ î lü / me fâ î lü / fe û lün
ˉ ˉ ˙ ˙ ˉ ˉ ˙ ˙ ˉ ˉ ˙ ˙ ˉ ˉ

Aruz kalıplarını oluşturan bu sözcüklerin herhangi bir anlamı yoktur. Dikkat edilirse (açık-kapalı düzeni) kalıbın tek fonksiyonu dizedeki sıralamayı gösteriyor olmasıdır.