Yüklem görevindeki eylemin özne ve nesnesine göre aldığı duruma çatı denir.
Uyarı: İsim cümlelerinde çatı aranmaz. Başka bir ifadeyle yüklemi isim soylu bir sözcük / sözcük grubu olan cümlelerde çatı incelemesi yapılamaz.
Uyarı: İsim cümlelerinde çatı aranmaz. Başka bir ifadeyle yüklemi isim soylu bir sözcük / sözcük grubu olan cümlelerde çatı incelemesi yapılamaz.
Çatı incelemesi yapılamayacak cümlelere örnekler:
Öznesine Göre Eylemler
- Hülyası kalmayınca hayatın ne zevki var?
- Etinle, kemiğinle sokakların malısın.
- Dedem koynunda yattıkça benimsin ey güzel toprak.
- Kaldırımlar, içimde yaşamış bir insandır.
- Benim sadık yarim kara topraktır.
Öznesine Göre Eylemler
- Etken Eylemler
- Edilgen Eylemler
- Dönüşlü Eylemler
- İşteş Eylemler
- Geçişli Eylemler
- Geçişsiz Eylemler
- Oldurgan Eylemler
- Ettirgen Eylemler
ÖZNESİNE GÖRE EYLEMLER
1. Etken EylemlerÖznesi belli olan, bildirilen işin bizzat özne tarafından yapıldığı eylemlerdir.
Özne, yükleme sorulan kim ve ne sorularıyla bulunur.
Bu tür cümlelerde gerçek özne olur:
- Ben seni ilk defa o gün gördüm.
- Beni yalnız sen mahkum et.
- Önce hafiften bir rüzgar esiyor.
- Babam arabayı çok ucuza satmış.
- Nasıl dururdu Mustafa Kemal'in kağnısı.
- Mustafa Kemal'in kağnısı derdi, kağnısına. ("O" gerçek özne)
- Bu dünyada yapayalnız hissediyoruz kendimizi. ("Biz" gerçek özne)
- İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı. ("Ben" gerçek özne)
2. Edilgen Eylemler
Edilgen eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde "sözde özne" bulunur.
Eylemler -(i)l ve -(i)n ekleri ile edilgen yapılır:
Eylemler -(i)l ve -(i)n ekleri ile edilgen yapılır:
- Bu şiir aruz ölçüsüyle yazılmış. ⇢ (kim yazmış?)
- Yeni şubemiz küçük bir törenle açılacak. ⇢ (kim açacak?)
- Arabamız daha yeni satıldı. ⇢ (kim sattı?)
- Kapanırdı daha gün batmadan kapılar. ⇢ (kim kapadı?)
- Bütünleme sınavları henüz açıklanmadı. ⇢ (kim açıkladı?)
- İnşaata izinsiz girilmez.
- Otobüslere binildi.
- 3. Dönüşlü Eylemler
Dönüşlü eylemlerdeki özneler gerçek öznedir.
Bu cümlelerde işi yapan ve işten etkilenen aynı varlıktır.
Bu nedenle bu tür eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde nesne bulunmaz.
Eylemler -(i)l ve -(i)n ekleri ile dönüşlü yapılır:
- Genç kız, saatlerce aynanın karşısında süslendi.
- Babam uzun süre söylendi.
- O da benim sözümden alındı.
- Sevinçle annesinin kollarına atıldı. ("O" gizli özne)
- Düşman cephe gerisine doğru çekildi.
- Beklediğimiz karar çıkmayınca çok üzüldük. ("Biz" gizli özne)
- Çocuklar derede yıkanmış. (dönüşlü)
- Okul formaları dün yıkanmış. (edilgen)
- O senin için süslendi. (dönüşlü)
- Sokaklar Cumhuriyet Bayramı için süslendi. (edilgen)
4. İşteş EylemlerEylemin birden fazla özne tarafından birlikte ya da karşılıklı yapıldığını bildiren eylemlerdir.
Eylemler -(i)ş ekiyle işteş yapılır:
- Kadınlar bağrışıyor, çocuklar ağlaşıyordu. (birlikte)
- Fırsat buldukça dertleşiyoruz. (birlikte)
- Bu meseleyi uzun süre tartıştık. (karşılıklı)
- Ecem ile babası okulun kapısında buluştu. (karşılıklı)
- Ziya Osman Saba ile Cahit Sıtkı uzun süre mektuplaşmış. (karşılıklı)
Uyarı: -(i)ş ekiyle türeyen her eylem işteşlik anlamı vermez:
- Okula zor yetiştim bugün.
- Bence sen bu işlere karışma.
NESNESİNE GÖRE EYLEMLER
1. Geçişli EylemlerNesne alabilen eylemlerdir.
Nesneler yükleme sorulan ne, neyi ve kimi soruları ile bulunur.
Özne ile nesnenin karışmaması için ilk önce özne bulunmalıdır.
- Duvarları geçen gün boyadık.
- Düşümde gördüm onu.
- Gazetelerde takma adla köşe yazıları yazdı.
- Sen de eller gibi adımı unut.
- En güzellerini saymadım çiçeklerin.
- Gözleri (uzağı) artık pek iyi görmüyor. (geçişli)
2. Geçişsiz EylemNesne alamayan eylemlerdir.
Özne ile nesnenin karışmaması için ilk önce özne bulunmalıdır.
Bu eylemler nesneyi bulmak için yükleme sorulan ne, neyi, kimi sorularına cevap vermez:
- Hiçbir kuş uçmasın Kızılırmak'a doğru.
- Üç kardeşime de ben bakıyorum.
- Burada Türk edebiyatının en büyük şairlerinden biri yatıyor.
- Öldük, ölümden bir şeyler umarak.
- Birdenbire sustu gökyüzü.
- Bu sabah saat beşte uyandım.
- Çiçeklerde açar benim gizli arzularım.
3. Oldurgan Eylemler
Başka bir ifadeyle nesne alamayan bir eylem bu ekler sayesinde nesne alabilir hale gelir:
- Yaşananlar hepimizi güldürdü. not: gülmek geçişsiz, güldürmek ise oldurgandır.
- Annemi bu sabah saat beşte uyandırdım. not: uyanmak geçişsiz, uyandırmak ise oldurgandır.
- Öğretmen bütün sınıfı susturdu. not: susmak geçişsiz, susturmak ise oldurgandır.
- Odayı sabah sekizde boşalttık. not: boşalmak geçişsiz, boşaltmak ise oldurgandır.
- Küçük kardeşini erkenden yatırdı. not: yatmak geçişsiz, yatırmak ise oldurgandır.
4. Ettirgen EylemlerGeçişli eylemlerin dir, -(i)t, -(i)r ekleriyle geçişlilik dereceleri artırılır.
Bu tür eylemlerde özne işi yapan değil yaptırandır.
- Adını listenin en başına yazdırdı.
- Başvuru belgelerini ben imzalattım.
- Hesabı bize ödetti.
- Şurubu çocuğa zorla içirdi.
👉 Konu Testi Çöz! 👈
- İlgili Sayfalar
- Eylemde Kip, Yapı, Çatı Konu Testi 1
hocam mflerin sınav konuları neler
YanıtlaSil“Adamlar döv – ü – ş – tü” cümlesinde işteş-geçişsiz bir çatı var. Peki “Adamlar horozları döv – ü – ş – tür – dü” cümlesinde nasıl bir çatı var ? “Dövüştürdü” çekimli eylemindeki “-tür” eki cümlede nesne geçişine izin vererek eylemi oldurgan yapmış, yani geçişli çatı olmuş ama eylemdeki –ş eki hala işteşlik anlamında mı ? “Adamlar horozları dövüştürdü” cümlesinde açık gerçek özne “Adamlar” ama burada birbirlerini dövenler adamlar değil horozlar. Bu durumda işteş çatı olmaması gerekir diye düşünüyorum ama emin olamıyorum. İlaveten bu eyleme bir de “-L” edilgen çatı eki eklesek ve “Horozlar döv – ü – ş – tür – ü – l – dü” cümlesini kursak bu cümlede çatı nasıl olacak? İşteş+geçişsiz+edilgen mi olacak ? Dövüştürülen de horozlar, birbirleri ile dövüşen de horozlar, burumda horozlar gerçek özne mi yoksa sözde özne mi? Edilgen fiili “eylemi gerçekleştirenin belli olmadığı, dolayısıyla gerçek öznenin olmadığı, sözde öznenin olduğu fiiller” diye tanımlıyoruz. “Horozlar dövüştürüldü” cümlesi edilgen ama dövüşenler belli (Dövüşenler Horozlar). O halde edilgen çatılı ama gerçek öznesi de var ??? “Adamlar horozları dövüştürdü” cümlesinde “dövüştürdü” çekimli eylemi geçişli iken “Horozlar dövüştürüldü” cümlesindeki “dövüştürüldü” eylemi geçişsiz. İki eylem arasındaki tek fark ikincisine -L edilgen çatı ekinin eklenmiş olması. Bu durumda geçişli çatıda geçişsiz çatıya dönüşü sağlayan – L edilgen çatı eki mi? Çözemedim konuyu... Yardımcı olabilirseniz çok çok sevinirim. Teşekkürler
YanıtlaSil