Pervane ile Mum

• Alegorik aşk hikayesi (şem ü pervane).
• Doğu edebiyatlarında âşık (seven) ile maşuk (sevilen) arasındaki ilişkiyi anlatmak için kullanılır.
• Farsça bir kelime olan "pervane", geceleri ışığın etrafında dönen küçük kelebektir. Işığa karşı koyamayan pervane, ateşin etrafında dönmeye başlar. Bir süre sonra da kanatlarının alev almasıyla ateşe düşüp yanar.
• Ateş kaynağı (mum / şem) ile bu böcek arasındaki ilişki zamanla sanatçılara esin kaynağı olmuştur.
• Eskiden en yaygın ışık kaynağı mum (şem) olduğu için, şairler mum etrafında delicesine dönen pervaneyi kendilerine/aşığa, mumu da sevgiliye benzetmiştir.
• Pervanenin kendini ateşe atarak varlığını yok etmesi, yerine göre ya beşeri aşkın ya da ilahi aşkın anlatımında kullanılmıştır.
• İlahi aşkta pervane, fenafillah makamına (Tasavvufun temel düşüncelerinden biridir. Arapça, Allah'ta fani olmak demektir. Kulun, Allah'ın zât ve sıfatında yok olmasıdır.) ulaşmaya çalışan tarikat ehlini temsil ederken şem (mum) de Tanrı'yı simgelemektedir. Mum ateşinde yok olmayı başaran pervane, ikilikten kurtularak birliğe erecektir (vahdetivücut).
• Bu alegorik aşk hikâyesi, tasavvufî yorumla ilk defa Hallâc-ı Mansûr tarafından kullanılmıştır.
• Zamanla bu sembollerden yola çıkarak "Şem‘ ü Pervâne" mesnevileri de yazılmıştır.

Örnek Beyitler

Dün gece meclisimiz yâr ile rindâne idi
Ben idüm sâgar idi şem idi pervâne idi (Baki)

(Dün gece toplantımız sevgili ile rindaneydi -dünyadan bihaber idik- Ben vardım, kadeh vardı, mum vardı, pervane vardı.)

Aşk odu evvel düşer maşuka andan âşıka

Şem'i gör kim yanmayınca yakmadı pervaneyi (Fuzuli)

(Aşk ateşi önce maşuka ondan da aşığa sıçrar; zira mum kendisi yanmadan pervaneyi yakmaz.)

Derd-i dil söyler zeban-ı hal ile her gah şem
Aşk tavrından eder pervaneyi agah şem (Hayali)

(Mum, her gece hal dili ile gönül derdini söyler ve bu tavrıyla pervaneyi de aşktan haberdar eder.)

Ezelden ebede yanayım ben senün içün
Ben şem‘ degülem ki yarım gice dükenem (Kadı Burhanettin)

(Ben senin için ezelden ebede yanayım, ben mum değilim ki yarım gecede tükeneyim.)

Cümle âşık yanar aşk âteşine yâr odına
Zâhir egerçi bunu şevkile pervâne yapar (Nigâri)

(Aşk ateşine, yâr ateşine tüm aşıklar yanar, görünen bu ise de bu işi zevk alarak sadece pervane yapar.)

Pervâneyi gör yârına hep varını verdi
Fehm eyle ki Rahmî budur âdâb-ı muhabbet (Harputlu Rahmi)

(Ey Rahmî! Pervaneye bak, sevgilisine tüm varını verdi; aşk adabı budur, anla.)

Ben yandım aşkın âteşine gice gündüz âh
Pervâne dahi gice yanar rûz u şeb degil (Leylâ Hanım)

(Şem, gece yakıldığı için pervane de sadece gece aşk ateşiyle yanar; âşık ise her an yanar.)

Halk Edebiyatından Örnekler

Hûb cemâlin görüp divâne oldum
Beni mecnûn etti sevdan efendim
Cemâlin şem’ine pervane oldum
Atarım kendimi nâra efendim (Erzurumlu Emrah)

(Güzel yüzün görüp deli oldum. Beni deli etti sevdan efendim. Güzel yüzünün aydınlığına / ışığına pervane oldum. Atarım kendimi ateşe efendim.)

Gönül aşk atına bineldenberi
Muhabbet menzilin alagelmiştir
Pervâne-veş şem’a yanaldanberi
Benzimiz sararıp solagelmiştir (Kâtibî)

Yüküm gamdır gam alırım satarım
Pervaneler gibi yanar tüterim
Kıyamette yakasını tutarım
Vermesin hoyrata güllerimizi (Karacaoğlan)

Bir adam hasmını utandıramaz
Elde külliyetli var olmayınca
Pervane şem’ini uyandıramaz
Başta sevda kalbde nâr olmayınca (Karacaoğlan)

Eğer miskin, eğer gedâ
Dosta canı eder fedâ
Pervaneler gibi od’a
Yanan yiğide aşk olsun (Kuloğlu)

(Eğer miskinsen ya da yoksul. Dosta canını feda eder. Pervaneler gibi ateşe yanan yiğide aşk olsun.)

Asıl sermayemiz bir avuç toprak
Aşinasın sen bu sırra sevdiğim
Pervane şem’inin nârına müştak
Bile bile yanar nâre sevdiğim (Seyranî)

(Asıl sermayemiz bir avuç topraktır, sen bu sırra aşinasın sevdiğim. Pervane mumun alevine tutkundur, bile bile yanar ateşe sevdiğim.)

Çıkmış Soru

---- gibi mesneviler, Divan edebiyatının manzum romanları gibi değerlendirilebilir. Divan şiirinin estetiği içinde, o şiirin sanat ve dünya görüşü ile yazılan bu aşk hikâyeleri, biçim bakımından bir şiir-hikâye değil, olsa olsa birer manzum roman niteliği gösterir.
Bu parçada boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilemez? (2017)
A) Leyla vü Mecnun    B) Ferhad u Şirin    C) Sabr ü Sebat
D) Hüsn ü Aşk     E) Şem ü Pervane

İlgili Sayfa

👉 Divan Edebiyatı Ana Sayfa

Yararlanılan Kaynaklar

• Klasik Türk Şiirinde Şem ve Pervane Kullanımları, Derya Karaca
• Kelebeğin Ateşe Yolculuğu: Klasik Fars ve Türk Edebiyatında Şem ü Pervâne Mesnevileri Sadık Armutlu
• "Şem' ve Pervane"nin İçsel Yolculuğuna Dair Felsefi Bir Yaklaşım, H. Gamze Demirel
• Âşık Tarzı Türk Şiirinde Divan Şiiri Hayal ve Mazmunlarının Kullanılması, Yakup Poyraz