YKS Edebiyat Türkçe: İsim Çekim Ekleri

Sözcük türetmeye ya da sözcüklerin cümledeki görevlerini belirtmeye yarayan parçalara ek denir.
Türkçede ekler görevleri bakımından iki ana gruba ayrılır:

1. Çekim Ekleri

2. Yapım Ekleri

Çekim Ekleri

Eklendiği sözcüğün cümledeki görevini belirten eklerdir.

İsim ve eylem çekim ekleri olarak iki ana gruba ayrılır.

Çekim ekleri eklendiği kök ya da gövdeden yeni bir sözcük türetmez.

Türemiş bir sözcükte çekim ekleri - birkaç örnek dışında - yapım eklerinden sonra gelir. Başka bir deyişle çekim ekinden sonra yapım eki gelmez.

İsim Çekim Ekleri

I. İsmin hâl ekleri (Adın durum ekleri)

II. Çokluk eki

III. İyelik ekleri

IV. İlgi zamiri

V. Soru eki

VI. Eşitlik eki

VII. Vasıta eki

VIII. Ek eylem

I. İsmin Hâl Ekleri (Adın Durum Ekleri)

1. Yalın hâl

2. Belirtme hâli (-i)

3. Yönelme hâli (-e)

4. Bulunma hâli (-de)

5. Ayrılma hâli (-den)

6. İlgi hâli (Tamlayan eki) (-in)

1. Yalın Hâl (Durum): İsmin ad durum eklerinden birini almamış biçimidir: ağaç, ağaçlık, ev, dağ, sayaç, su, suluk…

Uyarı: İsim soylu sözcüğün durum ekleri dışında bir çekim eki alması yalınlığını bozmaz: ağacım, dağlar, saçlarım, görmediklerim…

2. Belirtme Hâli: - i (-ı,-u,-ü)

Ne güzel şey hatırlamak sen-i

Çocuklara verelim dünya(y)-ı

Geceleyin bir ses böler uyku-m-u

İçeride gül-ü bahçe(y)-i düşünmek fena
Dağlar-ı deryalar-ı düşünmek iyi

3. Yönelme (Yaklaşma) Hâli: - e (-a)

Tütün-e böyle havada alıştım.

Siz-e bu konuda yardım edemeyeceğim.

Gözlerin gözlerim-e değince / Felaketim olur, ağlardım.

4. Bulunma (Kalma) Hâli: - de ( -da, -ta, -te)

El-de avuç-ta bir şey kalmamıştı.

Ne içindeyim zamanın / Ne de büsbütün dışın-da

İçeri-de seni bekliyor, dedi.

5. Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli: - den ( dan, tan, ten)

Köy-den indim, şehre.

Herkese bahset sen-den, ben-den, biz-den

Sana dün bir tepe-den baktım, aziz İstanbul!

İzmit’ten hareket eden trende görülmüş.

6. İlgi Hâli (Tamlayan Eki): -in (ın, un, ün)

İsim tamlamalarında tamlayan durumundaki sözcüğün aldığı ektir: ev-in borcu, yaşam-ın sırrı, Uğur'un sesi, gözüm-ün nuru...

Dikkat: Bu ekin adın durum eklerinden biri olup olmadığı tartışmalı bir konudur. Ancak ÖSYM, eki adın durum eklerinden biri olarak kabul etmektedir (bk. 2022 TYT).

Ev-in kapısı bile takılmamış henüz.

Yangın-ın dumanı Bodrum’a kadar ulaştı.

Kuşlar-ın cıvıltıları bize kadar geliyordu.

Gözünüz-ün gördüğü her şey benim, dedi.

Ahmet’in parası burada, sen-in-ki nerede? (sen-in paran)

Bence bu kitap sen-in olsun. (sen-in kitabın)

Uyarılar

Ünlü ile biten bir sözcüğü geldiğinde kaynaştırma ünsüzü olarak -n ünsüzü alır:

araba-n-ın borcu

Ece-n-in gelinliği

Kişi zamirleri "ben" ve "biz" sözcüklerinde tamlayan eki olarak "-in" yerine "-im" kullanılır:

Ben-im derdim bana yeter.

Biz-im mahallede oturmuş bir süre.

Biz-im-kiler seni de görmek istiyorlar.

Edat grupları içinde kullanıldığı da olur: ben-im için, sen-in kadar, o-n-un gibi, siz-in ile…

II. Çokluk Eki

Aynı türden birden çok kavramı ifade eden ektir: -lar (-ler)
Çokluk eki eklendiği sözcüğe farklı anlamlar katar:

Bu pazar Ahmetlere gideceğiz. (aile)

İnanın Mustafa Kemaller tükenmez. (benzerleri)

Çocuk ateşler içinde yanıyordu. (abartma)

Beş yaşlarında bir çocuk vardı, yanında. (yaklaşık)

Hafta sonları göl kenarına pikniğe giderdik. (her)

Kutadgu Bilig Karahanlılar dönemine aittir. (sülale, soy)

Özel adlara getirilen çokluk eki ve ondan sonra gelen ekler kesmeyle ayrılmaz: Ahmetler, Fransızlar, Almanları...

III. İyelik Ekleri (Zamiri)

"İye"nin sözlük anlamı "sahip"tir.
Varlığın kime, neye, kaçıncı kişiye ait olduğunu bildiren ektir.
Bir isim çekim ekidir. Sadece isim soylu sözcüklere gelir.
Ek halindeki zamirlerden biri olması nedeniyle iyelik zamiri olarak da bilinir.
İsim tamlamalarında tamlanan eki görevi de yapar.

İyelik ekleri şunlardır:

1. tekil kişi: - (i)m → ev-im, oda-m
2. tekil kişi: - (i)n → ev-in, oda-n
3. tekil kişi: - i → ev-i, oda-(s)ı
1. çoğul kişi: - (i)miz → ev-imiz, oda-mız
2. çoğul kişi: - (i)niz → ev-iniz, oda-nız
3. çoğul kişi: - leri → ev-leri, oda-ları

Örnek Cümleler

1.tekil iyelik eki: -(i) m

Kedi-m, ayakucu-m-da büzülmüş uyumakta.

Kapı-m-ı birkaç gün için açık tut.

2.tekil iyelik eki: -(i) n

Merdivende ayak ses-in / Rıhtım taşında gölge-n var

Ses-in nerede kaldı, her günkü ses-in.

Uyarı: 2. tekil iyelik eki, tamlayan eki (ilgi hâli) ile karıştırılmamalıdır:

Gözler-in, dişler-in ve ak pak gerdan-ın-la (iyelik eki) (Önüne “senin” gelebiliyorsa iyelik ekidir.)

Yatağım-ın yanında esmer bir duvar vardı. (tamlayan eki)

3. tekil iyelik eki: -i (-ı, -u, -ü)

Ev-i çok güzelmiş.

El-i elimde, göz-ü gözümde kalmış.

Saçlar-ı, dudaklar-ı deniz koktu sabaha kadar

Yükselip alçalan göğs-ü deniz gibiydi

Gün görmeden büküldü bel-i

Musiki ruhun gıda(s)-ı-dır

Sınıfın cam-ı açık kalmış.

Evin manzara-s-ı çok güzelmiş.

Uyarı: 3. tekil iyelik eki (-i), adın durum eklerinden biri olan belirtme ekiyle (-i) karıştırılmamalıdır. Belirtme eki alan sözcük "neyi" ya da "kimi" sorusuna cevap verir. Önüne “onun” sözcüğü gelebiliyorsa 3. tekil iyelik ekidir:

Gurbet çeken gönüller kuşatmıştı ocağ-ı (belirtme eki)

Yeni ocağ-ı çok güzelmiş. (iyelik eki)

Ev-i daha dün temizledik. (belirtme eki)

Ev-i tahmin ettiğimden de güzeldi. (iyelik eki)

1. çoğul iyelik eki: -(i) miz

Atlar-ımız çözüldü girdik handan içeri

Gün gelsin, neşe-miz tazelensin de gör

Yaptığ-ımız her şey boşa gitti. (sıfat-fiile gelmiş)

2. çoğul iyelik eki: -(i) niz

Bal rengi bir tatlılık çöktü gözler-iniz-e

Korku-nuz neredeyse / Bir şey söylenecek, bir şey sorulacaktır.

Ekip biçtiğ-iniz toprak sizindir (sıfat-fiile gelmiş)

3. çoğul iyelik eki: -leri

Anne-leri bizim yan komşumuzdu.

Tek çocuk-ları-n-ı da trafik kazasında kaybettiler.

İcat ettik-leri makinenin patentini almak için başvuru yaptılar.

Uyarı: 3. çoğul iyelik eki eklendiği sözcüğün değil tamlayanın çoğul olduğunu belirtir:

Aslında istedik-leri tek şey, eşit olmaktı. (Onların istedikleri)

Baba-ları uzun boylu ve çok yakışıklı bir adamdı. (Onların babaları)

İyelik ekleri, isim tamlamalarında tamlanan eki görevi yapar:

Benim derd-im

Senin para-n

Güneş reng-i

Onun soru-s-u

Selim’in sıra-s-ı

Okulun spor salon-u

Bizim dünya-mız

Sizin sıra-nız

Onların ev-leri

İyelik ekleri birer isim çekim ekidir ve sadece isim soylu sözcüklere gelir.
Çekimli eylemlere gelen kişi (şahıs) ekleriyle karıştırılmamalıdır:

gelir - im → şahıs eki

ödev - im → iyelik eki

baktı - n → şahıs eki

araba - n → iyelik eki

sevdi - niz → şahıs eki

pencere - niz → iyelik eki

IV. İlgi Zamiri

Adların yerini tutan "-ki" ekine ilgi zamiri denir.
Belirtili isim tamlamalarında tamlanan durumundaki adın yerini tutar ve tamlayana bitişik yazılır:

Bu, benim anahtarım; seninki evde kalmış. (senin anahtarın)

Senin yiyeceğin kalaylı kapta
Benimki aslan ağzında (benim yiyeceğim)

Bu ev sizinkinden daha geniş. (sizin evinizden)

İlgi Zamiri (-ki) / Sıfat Yapan -ki Ayrımı

İlgi zamiri olan –ki çekim eki iken sıfat yapan –ki yapım ekidir.
İlgi zamiri tamlayan ekinden (ilgi hâli ekinden) sonra gelir: ev-in-ki, ben-im-ki, biz-im-ki…

Sizinki nerede? (Sizin arabanız)

Sıfat yapan –ki -birkaç örnek dışında- bulunma durum ekinden (-de) sonra gelir:

Evdeki hesap çarşıya uymadı.

Benim mi Allah'ım bu çizgili yüz?
Ya gözler altındaki mor halkalar

Demokrasideki kusurlar yine demokrasiyle kapanır.

Öteki eve de bakalım.

Akşamki yemeğe katılamayacağım.

Dünkü olay hepimizi üzdü.

Sıfat yapan -ki'nin önündeki isim düşebilir:

Kitaptakilere göz atabiliriz. (Kitaptaki sorulara)

Aklındakileri bize söyleyebilirsin. (Aklındaki düşünceleri)

V. Soru Eki

Soru eki olan "mı, mi, mu, mü" gelenekleşmiş olarak yazılır.
Soru eki hem isim hem de eylem çekim ekidir.

Parayı mezara mı götüreceksin? (isme gelmiş)

Bizimle çalışmak istiyor mu? (eyleme gelmiş)

Uyarı: Bu ek cümlede soru dışında başka görevlerde de kullanılır. Bu tür kullanımlarda ek, soru anlamından uzaklaşır:

Şirin mi şirin bir kız çocuğu. (pekiştirme)

Bunu bize yapar mı yapar. (olasılığı pekiştirme)

Eve geldi mi hemen üstünü değiştirir. (zarf-fiil, gelince)

Geldi mi gitmez. (karşıtlık)

VI. Eşitlik eki (-ca,-ce)

Eşitlik eki, çekim eki özelliğini yarı yarıya yitirmiş bir ektir.

Kimi dil bilimciler tarafından yapım eki olarak kabul edilir.

Tartışmalı bir konu olduğu için sınavda daha çok cümleye kattığı anlam sorulmaktadır:

Çocukça davrandığının farkında mısın? (benzerlik)
Tatile ailece gittik. (topluluk, birlikte)
Yaşça bizlerden büyüktü. (karşılaştırma, bakımından)
Bence sen de haklısın. (görelik, kanaat)
Tüm masraflar Bakanlıkça karşılanmış. (tarafından)

VII. Vasıta Eki

“İle” edatının ses düşmesine uğramış hâlidir: -la, -le
Vasıta eki; fiilin ne ile, nasıl, ne zaman yapıldığını gösterir.
Cümleye araç, durum, birlikte gibi anlamlar katar:

Meyveler sabırla olgunlaşırmış.

Dallar, ilkbaharın tatlı rüzgârlarıyla kımıldıyordu.

Pikniğe otobüsle gideceğiz.

Yarın annemle gelirim, dedi.

Bahçede akasyalar açar baharla.

Zeynep, hafta sonu onunlaydı.

Uyarı: Türkçenin asıl vasıta eki “n” dir. Bu ek, bugün kullanımdan düşse de bazı sözcüklerde kalıplaşmış bir hâlde yaşamaktadır: yazın, kışın, yayan, öğlen, gündüzün, ilkin…

VIII. Ek Eylem

İsim ya da isim soylu sözcüklere gelerek onları yüklem yapar.

Ek eylem; isim, isim tamlaması, adlaşmış sıfat, sıfat tamlaması, zamir, ilgeç veya eylemsi gibi isim soylu sözcük ya da sözcük gruplarının sonuna gelerek onları yüklem
görevine getirir.

Babadan kalma bir evi varmış buralarda. (isim)

O gün burada duyduğunuz şey hakkın sesiydi. (isim tamlaması)

Benim sadık yarim kara topraktır. (sıfat tamlaması)

Bendim geçen ey sevgili sandalla denizden. (zamir)

Tenin buğdaysı, boyun bir başak kadardı. (edat grubu)

Başarının anahtarı çalışmaktır. (eylemsi)

Uyarılar:

Ek eylemler eklendiği sözcüğün sözcük türünü değiştirmez.

Bu tür cümleler yükleminin türüne göre isim cümlesidir.

İsimlere gelen ek eylemin dört kipe göre çekimi vardır:

a) Ek eylemin görülen geçmiş zamanı (-idi)

mutlu-y-du-m
mutlu-y-du-n
mutlu-y-du
mutlu-y-du- k
mutlu-y-du-nuz
mutlu-y-du-lar

b) Ek eylemin duyulan geçmiş zamanı (-imiş)

zengin-miş-im
zengin-miş-sin
zengin-miş
zengin-miş-iz
zengin-miş-siniz
zengin-miş-ler

c) Ek Eylemin şartı (-ise)

haklı-y-sa-m
haklı-y-sa-n
haklı-y-sa
haklı-y-sa-k
haklı-y-sa-nız
haklı-y-sa-lar

d) Ek Eylemin geniş zamanı

Ek eylemin geniş zaman çekiminde 1. ve 2. kişi ekleri ek eylem olarak görev yapar.
Üçüncü kişilerde ise -dir eki kullanılır.
Bu ek günlük konuşma dilinde çoğunlukla düşer.

öğrenci-y-im
öğrenci-sin
öğrenci - dir (-dir genelde düşer)
öğreci-y-iz
öğrenci-siniz
öğrenci- dir-ler (-dir genelde düşer)

Ek Eylemin Olumsuz Biçimi:

Ek eylemin olumsuzu "değil" sözcüğü ile yapılır.
Ek eylemin olumsuz çekiminde kişi ekleri "değil" sözcüğüne getirilir: öğrenci değildik, aç değilmiş, mutlu değilse, iyi değilim...