Uyak Şeması (Düzeni)

• Uyakların şiirdeki sıralanış biçimleri uyak düzenlerini oluşturur. 
• Buna göre belli başlı uyak düzenleri şunlardır:

1. Düz Uyak
2. Çapraz Uyak
3. Sarma Uyak
4. Örüşük Uyak
5. Mani Tipi Uyak
6. Koşma Tipi Uyak
7. Mesnevi Tipi Uyak

Düz Uyak

• Aynı uyağa sahip dizelerin art arda sıralanması ile oluşur. 
• Şiirlerde farklı şekillerde görülür: "a, a, a, a", "a, a, a, b", "a, a, b, b"...

Örnek 1

Gül büyütenlere mahsus hevesle — a
Renk renk dertlerimi gözümde besle — a
Yalnız, annem gibi o ılık sesle — a
İçimde dövünüp ağlama — b  (Necip Fazıl Kısakürek)

Örnek 2 

Günlerce ne gördüm, ne de bir kimseye sordum; — a
"Yarab! Hele kalp ağrılarım durdu." diyordum. — a
His var mı bu âlemde nekahet gibi tatlı? — b
Gönlüm bu sevincin helecanıyla kanatlı.... — b  (Yahya Kemal Beyatlı)

Örnek 3

Zindan iki hece Mehmet'im lafta! — a
Baba katiliyle baban bir safta! — a
Bir de geri adam, boynunda yafta... — a
Halimi düşünüp yanma Mehmet'im! — b
Kavuşmak mı?.. Belki... Daha ölmedim! — b  (Necip Fazıl Kısakürek)

Çapraz Uyak

• Bir dörtlüğün birinci ve üçüncü dizeleriyle, ikinci ve dördüncü dizelerin kendi aralarında uyaklı olmasına dayanan uyak türüdür. Daha kısa bir ifadeyle birer mısra atlanarak yapılan uyak düzenidir.
• Dizeler "a,b,a,b" şeklinde sıralanır.

Örnek 1

Hani, o bırakıp giderken seni — a
Bu öksüz tavrını takmayacaktın? — b
Alnına koyarken veda buseni, — a
Yüzüme bu türlü bakmayacaktın? — b (Orhan Seyfi Orhon)

Örnek 2

Ne doğan güne hükmüm geçer, — a
Ne halden anlayan bulunur; — b
Ah aklımdan ölümüm geçer; — a
Sonra bu kuş, bu bahçe, bu nur. — b  (Cahit Sıtkı Tarancı)

Sarma Uyak

• Bir dörtlüğün birinci ve dördüncü dizeleriyle, ikinci ve üçüncü dizelerin kendi arasında uyaklı olmasına dayanan uyak türüdür.
• Dizeler "a, b, b, a" şeklinde sıralanır.

Örnek

Dilimin ucunda bir eski arkadaş adı, — a
Unutulmuş şekilleri taşıyan bulutlar; — b
Bir gökyüzü genişliğiyle ruhuma dolar — b
Otların içine sırtüstü yatmanın tadı — a   (Orhan Veli Kanık)

Örüşük Uyak

• Batı kaynaklı bir nazım şekli olan terzarimaya özgü bir uyak şemasıdır.  
• Terzarima üç dizeli bentlerden oluşur. 
• Üçlüklerin sayısında bir sınırlama yoktur. 
• Üçlüklerin sonunda tek bir dize yer alır.
• Her bentte birinci ve üçüncü dizeler birbiriyle uyaklıdır. Her bendin orta dizesi, devamındaki bendin birinci ve üçüncü dizeleriyle uyaklıdır. Sondaki tek dize ise kendinden önceki üçlüğün ikinci dizesiyle uyaklanır.
• Şeması: "a, b, a", "b, c, b", "c, d, c"... "d"

Örnek

Beni Terk Et 

Kirli, pek kirli bir güzelliksin; — a
Dikkat ettim senin hayatına ben, — b
Bir sükût, ey zavallı, her nefesin. — a

O kadar kirlisin ki ah bilsen — b
Senden ayrıldım işte ben bile bak — c
Ayrılık bence tıpkı ölmekken — b

Pek çamurlandın ey güzel zambak — c
Sen o maziye belki ağlarsın, — d
Beni terk et, fakat uzaklaşarak; — c

Çünkü gencim, yazık çamurlarsın! — d  (Ali Canip Yöntem)

Mani Tipi Uyak

• Halk edebiyatındaki manilerden yayılmış kafiye şemasıdır. 
• Yeni Türk şiirinde mani tipi uyak, mani dörtlüklerinin arka arkaya sıralanmasından doğmuştur. Dörtlükler mana bakımından bağımsız değil, birbirleriyle ilgilidir.
• Şeması: "a, a, b, a", "c, c, d, c"...  

Örnek

Uyan  

Baksana kim boynu bükük ağlayan? — a
Hakk-ı hayâtın senin ey Müslüman! — a
Kurtar o bîçâreyi Allah için, — b
Artık ölüm uykularından uyan! — a

Bunca zamandır uyudun, kanmadın; — c
Çekmediğin kalmadı, uslanmadın. — c
Çiğnediler yurdunu baştan başa, — d
Sen yine bir kerre kımıldanmadın! — c

Ninni değil dinlediğin velvele... — d
Kükreyerek akmada müstakbele — d
Bir ebedî sel ki zamandır adı; — e
Haydi katıl sen de o coşkun sele — d

... (Mehmet Akif Ersoy)

Koşma Tipi Uyak 

• Aşık edebiyatı nazım şekillerinden biri olan koşma, saz şairlerinin en çok kullandığı nazım şeklidir.  
• Koşma tipi uyak, halk edebiyatı geleneğinden beslenen birçok şair tarafından kullanılmıştır.
• Uyak düzeninde ilk dörtlük üç farklı şekilde görülür. 
• Uyak düzenindeki değişmeyen özellik ise dörtlüklerin son dizelerinin birbiriyle uyaklı olmasıdır. Diğer dörtlükler de ilk dörtlüğe göre şekillenir.

Uyak düzeni: 

1.şekil: abab / cccb / dddb ...
2.şekil: abcb / dddb / eeeb ...
3.şekil: aaab / cccb / dddb ...

Örnek

Nerdesin 

Geceleyin bir ses böler uykumu, — a
İçim ürpermeyle dolar: - Nerdesin? — b
Arıyorum yıllar var ki ben onu, — a
Âşıkıyım beni çağıran sesin. — b

Gün olur sürüyüp beni derbeder, — c
Bu ses rüzgarlara karışır gider. — c
Gün olur peşimden yürür beraber, — c
Ansızın haykırır bana: - Nerdesin? — b

Bütün sevgileri atıp içimden, — d
Varlığımı yalnız ona verdim ben. — d
Elverir ki bir gün bana, derinden — d
Ta derinden bir gün bana: "Gel" desin. — b  (Ahmet Kutsi Tecer)

Mesnevi Tipi Uyak

• Mesnevi, divan şiiri nazım şekillerinden biridir.
• Bu nazım şeklinde her beyit kendi arasında uyaklıdır.
• Uyak bulmakta sağladığı kolaylık nedeniyle Batı etkisinde gelişen Türk edebiyatının birçok şairi tarafından kullanılmıştır.
• Dizeler "a, a, b, b, c, c, d, d ..." şeklinde sıralanır.

Örnek

Bursa'da Zaman

Bursa’da, bir eski cami avlusu — a
Küçük şadırvanda şakırdayan su, — a
Orhan zamanından kalma bir duvar, — b
Onunla bir yaşta ihtiyar çınar, — b
Eliyor dört yana sakin bir günü. — c
Bir rüyadan arta kalmanın hüznü — c
İçinde gülüyor bana derinden — d
Sanki bir hâtıra serinliğinden: — d
Ovanın yeşili, göğün mavisi — e
Ve mimarilerin en ilâhisi — e  
... (Ahmet Hamdi Tanpınar)

Çıkmış Sorular

Güneş çekildi demin
Doğdu bir cenk akşamı
Bu bütün günlerimin
İçime denk akşamı

Gidene bak gidene
Güller sarmış dikene
Mevlâ sabırlar versin
Gizli sevdâ çekene

I. 7’li hece ölçüsüyle oluşturulmuştur.
II. Uyak (kafiye) şemaları aynıdır.
III. Nazım birimleri aynıdır.
IV. Doğaya özgü ögelerden yararlanılmıştır.
V. Bir dilek belirtilmiştir.  

1. Yukarıdaki numaralanmış bilgilerden hangileri verilen şiirlerin ortak özelliği değildir? (2010 LYS)

A) I. ve II.    B) I. ve III.    C) II. ve V.    D) III. ve IV.    E) IV. ve V.

Çözümü

Her iki şiir de 7'li hece ölçüsüyle yazılmıştır.
Uyak şemaları farklıdır. I.dörtlüğün uyak şeması: a,b,a,b — II. dörtlüğün uyak şeması ise a,a,b,a şeklindedir.
Nazım birimi dizelerin kümeleniş şekilleridir. İki şiirin de nazım birimi dörtlüktür.
İki şiirde de doğaya özgü ögelerden yararlanılmış. (güneş ve güller)
II. şiirde bir dilek belirtilmiş iken (Mevlâ sabırlar versin) I. şiirde dilek bildiren bir ifade yok.
Cevap C

Geçmişten adam hisse kaparmış... Ne masal şey!
Beş bin senelik kıssa yarım hisse mi verdi?
“Tarih”i tekerrür diye tarif ediyorlar;
Hiç ibret alınsaydı tekerrür mü ederdi?

2. Bu dörtlükle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez? (2014 LYS)

A) İronik bir anlatım tercih edilmiştir.
B) Didaktik bir üslupla yazılmıştır.
C) Mesnevi kafiye biçimi ile kafiyelenmiştir.
D) İkinci ve dördüncü mısradaki istifham, farklı amaçlara yöneliktir.
E) Ses ve kelime tekrarlarıyla ahenk sağlanmıştır.

Çözümü 

Mesnevi tipi uyakta uyaklar "aabbccdd..." şeklinde sıralanır.
Cevap C

İlgili Sayfa

👉 Şiir Bilgisi Ana Sayfa