Hicviye

Şair Eşref

• Divan şiiri nazım türü.
• Bir kişiyi, yeri, düşünceyi ya da toplumun aksayan yönlerini iğneleyici, alaycı bir dille eleştiren manzumelerdir.
• Divan edebiyatında mizah daha çok hicivden beslenmiştir. 
• Halk edebiyatında taşlama, günümüzde ise yergi ya da satirik şiir olarak bilinir.
• Hiciv, manzum ya da mensur olabilir. Ancak divan edebiyatında düzyazı şeklinde yazılan hiciv azdır.
• İyi bir hicvin çağrışımlara açık, zarif ve ince düşünülmüş olması beklenir.
• Hicivlerde ders vermek ya da bir şeyleri düzeltmek amaçlanmaz.
• Edebiyatımızda sosyal içerikli hiciv sayısı azdır. 
• Divan şiirinde genellikle kişilere yönelik iğneleyici, alaycı, aşağılayıcı hatta kaba hiciv tarzı görülür. Kişiler genellikle fiziksel özellikleri, kılık kıyafetleri, mizaçları ve davranışları yönünden eleştirilmiştir.
• Tanzimat'tan sonra sosyal içerikli hicivlerin sayısı artmıştır.
• Türk edebiyatının en meşhur hiciv şairleri Nefi ve Şair Eşref'tir. Hicvin son büyük ustası ise Neyzen Tevfik Kolaylı'dır.
• Divan şiirinin en büyük kaside şairi olan Nefi, hicivlerini Siham-ı Kaza (Kaza Okları) adlı kitapta toplamıştır.

Örnekler

Fuzuli

Kalem olsun eli ol kâtip bed-tahririn
Ki fesâd-ı rakamı sûrumuzu şûr eyler

Gah bir harf sukûtiyle kılar nâdiri nâr
Gâh bir nokta kusûriyle gözü kûr eyler

Günümüz Türkçesi

Çirkin yazı yazan kâtibin eli kalem gibi kurusun
Ki yanlış yazması düğünümüzü (sûr) kavga (şûr) eyler 

Bazen bir harf eksiğiyle nâdiri nâr (ateş) yapar
Bazen bir nokta kusuru ile gözü kör eyler.

Açıklama: Eski yazıda göz (كٯز) ile kör (كٯر) kelimelerinin yazımı bir nokta dışında aynıdır.

Nefi

I. Örnek

Bana güç gelür ammâ hakikatte adâletdür
Niçün harlık edüp medh eyledüm ben böyle nâdânı

Açıklaması: Daha önce Gürcü Mehmet Paşa’yı öven kasideler yazmayı bir hata olarak gören şair, bunu itiraf etmenin çok zor olduğunu ama hakikatin bunu gerektirdiğini ifade ederek eşeklik yaptığını, böylesine cahilin övgüsünü yaptığı için büyük bir pişmanlık içerisinde olduğunu dile getirmiştir. Gürcü Mehmet Paşa, Nefi'nin öldürülmesinin vacip olduğunu söylemesi üzerine şair de "a köpek" redifli bir hicviye yazar. Aşağıya o şiirden bazı beyitler alınmıştır:

II. Örnek

Bu kadar cürm ile sen sağ olasın da yine ben
Vâcibü’l-katl olam ey buhtek-i azlem a köpek

Hele bu hükme gâvur kadısı olmaz râzı
Kanda kaldı ki müselmân u müsellem a köpek

İtikadımca gazâ eyledüm inşallah
Hakk-ı yok yere ben kimseye söğmem a köpek

Günümüz Türkçesi

Ey köpek! Bu kadar suçla sen sağ kalasın da yine
Benim öldürülmem mi vacip olsun, ey en zalim deve!

Böyle bir hükme gavurların kadısı bile razı olmaz
Ey köpek! Nerde kaldı ki bir Müslüman olsun

İnancıma göre gaza eyledim inşallah
Yok yere ben kimseye sövmem a köpek

III. Örnek

Bana Tâhir Efendi kelb demiş
İltifatı bu sözde zahirdir

Maliki mezhebim benim zira
İtikadımca kelb tâhirdir

Günümüz Türkçesi

Bana Tahir Efendi köpek demiş
İltifatı bu sözde açıktır

Zira benim mezhebim Maliki
İnancıma göre köpek temizdir (Tahir'dir)

Açıklama: Şair, temiz anlamına gelen "tahir" sözcüğünü hem muhatabının adı hem de sözlük anlamıyla kullanarak tevriye sanatı yapmıştır.

IV. Örnek

Bana kâfir demiş Müftü Efendi
Tutalım ben diyem ana Müselmân

Varıldıkda yarın rûz-ı cezâya
İkimiz de çıkarız anda yalan

Açıklama: Nefi, bu kıtayı Şeyhülislam Yahya'ya cevap olarak yazmıştır. Şeyhülislam Yahya Efendi, bir kıta yazarak Nefi'yi cahiliye devrinin ünlü Arap şairi İmrülkays’a benzeterek ona “kâfir” yakıştırması yapar. Şeyhülislam Yahya'nın kendisi için kâfir dediğini söyleyen şair, şiirinde bu duruma tepki vermiyormuş gibi görünerek "tutayım ben de ona Müslüman diyeyim" der. Ancak son ikinci beyitte şairin niyeti açıktır: "Vardığımızda yarın mahşer gününe ikimizde yalancı çıkarız." Buna göre Nefi Müslüman, Şeyhülislam Yahya ise kafir olacaktır.

V. Örnek

Bir münafık kaldı hicve müstahak ki itmedüm
Adını dirdüm eğer gayet de mezmûm olmasa
Sanmanuz kim ana rahm itdüm ya cürmin duymadum
Anı çokdan hicv ederdüm hicvi de şûm olmasa

Günümüz Türkçesi

Bir münafık kaldı hicve layık ki etmedim
Adını derdim eğer gayet de çirkin olmasa
Sanmayınız ki ona merhamet ettim ya da suçunu duymadım
Onu çoktan hicvederdim hicvi de uğursuz olmasa

Açıklama: Nefi'nin bu şiirde hicvettiği kişi Azmizâde Haleti'dir.

Şair Eşref

I. Örnek

Eylemem ölsem de kizbi ihtiyar
Doğruyu söyler gezer bir şairim

Bir güzel mazmun bulunca Eşrefâ
Kendimi hicv eylemezsem kâfirim

Günümüz Türkçesi

Yalan söylemeyi tercih etmem ölsem de

Doğruyu söyler gezer bir şairim

Bir güzel mazmun bulunca Eşrefâ
Kendimi hicv eylemezsem kâfirim

II. Örnek

Kabrimi kimse ziyaret etmesin Allah için,
Gelmesin reddeylerim billahi öz kardaşımı
Gözlerim ebnay-i âdemden o rütbe yıldı kim
İstemem ben Fatiha, tek çalmasınlar taşımı

Günümüz Türkçesi

Kabrimi kimse ziyaret etmesin Allah için,
Gelmesin reddeylerim billahi öz kardaşımı
Gözlerim âdemoğlundan o derece yıldı ki
İstemem ben Fatiha, tek çalmasınlar taşımı

III. Örnek

Besmele gûş eyleyen Şeytan gibi
Korkuyorsun "Höt!" dese bir ecnebi

Padişahım öyle alçaksın ki sen,
İzzet-i nefsin Arap İzzet gibi!

Açıklamalar: 1. Şiirde hicvedilen padişah, II. Abdülhamit'tir. 2. gûş eylemek: işitmek 3. Arap İzzet Holo Paşa (öl.1924): II. Abdülhamit döneminde Mâbeyn Başkâtibi, vezir, hafiye örgütünün başındaki kişi.

IV. Örnek

 
Sağlığında bir karış yer koyma Allah aşkına,
"Mülkü taksim eyleyip geldim" de ceddin Fatih'e;

Padişahım! ölmeden öldür şu kansız milleti,
Hepsinin kabr-i şerifinde oku bir Fatiha 

Açıklama: Şiirde hicvedilen padişah, II. Abdülhamit'tir.

V. Örnek

Kimseler Hafız'a alnı yere gelmiş diyemez,
Doğduğundan beri kıç dönmedi Şeytan'a bile!
Çok cevâmide, mesicidde dolaştı amma
Koymadı alnını hiç secde-i Rahmana bile!
Hacıyatmaz gibidir sanki köpek oğlu köpek,
Ayaküstünde kalır düşse de mizâna bile!

Açıklamalar: 1. Şair Eşref bu kıtayı çok sevdiği ve talebesi olan Neyzen Tevfik için yazmıştır. 2. Mizân: Mahşerde herkesin amellerini tarttığına inanılan adâlet ölçüsü, terazi.

Neyzen Tevfik

Kime sordumsa seni doğru cevap vermediler,
Kimi hırsız, kimi alçak, kimi deyyus dediler
Künyeni almak için partiye ettim telefon
Bizdeki kayda göre o şimdi mebus dediler

Faruk Nafiz Çamlıbel 

"Eskilere Göre Yeniler" adlı manzumeden...

Çaldıkları ıslığa saf şiir derler çoğu,
Çektikleri sıtmaya vahy-i rabbâni derler

Altı saatlik ömrü olmayan şiire Bâki,
Altı asır yaşamış gazele fâni derler

Okusan hak verirsin yenilerden bir satır,
Zahiri eğri büğrü, batını kapkaranlık.

Cin çarpmışa benziyor şiirin bugünkü şekli,
Yeridir yan bakarsa bu mahlûka insanlık,

Edebiyata derler cemiyetin aynası,
Bu söz gerçekse yandı demek Müslümanlık!

Bereket, alâkası yok milletin şiirle,
Kendini aksediyor demek ki şarlatanlık

Başını almış, gider, dere tepe, bir sürü:
Bir Karabaş ediyor bu davara çobanlık... 

Açıklamalar: Çeşitli mizah dergilerinde 800'den fazla mizahi şiiri yayımlanan Faruk Nafiz, bu manzumede “büyük sanatkâr” görünmek için geleneğe karşı çıkanları eleştirir. Şair, yeni şairleri başına buyruk bir sürü; destekçileri Nurullah Ataç’ı da çoban olarak takdim etmiştir.

Hezel-Tehzil Nedir?

• Hezel ya da tehzil, ünlü bir şiirin mizah yapmak amacıyla ölçü ve kafiyesi taklit edilerek yazılan benzeridir.  
• Mizahi olması açısından nazireden farklıdır. 
• Hicivden ayrılan yönü ise incitme amacı taşımamasıdır. 
• Hicivde olduğu gibi eleştiriye ve abartmaya yer verse de tehzil de nükte (espri) esastır.

İlgili Sayfa

👉 Divan Şiiri Nazım Türleri

👉 Neyzen Tevfik (Kolaylı)

Yararlanılan Kaynaklar

• Türk Hiciv Edebiyatının Sıra Dışı Bir Şairi: Küfri-i Bahayi ve Eserlerinden Örnekler, Ramazan Ekinci
• Türk Edebiyatında Birbirine Yakın Üç kelime Hiciv, Medih ve Hezel, Zülküf Kılıç
• Edebi Hicivden Sövgüye: Nefi'nin Hicvindeki Değişim, Süleyman Yiğit
• Nefi'nin Şiirlerinin Psikanalitik Açıdan İncelenmesi, İdris Yalçın
• Şair Eşref Bütün Şiirleri ve 80 Yıllık Hatıraları, Hilmi Yücebaş