Şiirde Yapı

• Şiirde yapı konusuna geçmeden nazım, manzume ve manzum eser kavramlarını hatırlamakta fayda var. Edebiyatta ölçülü ve kafiyeli sözlere "nazım" denir. Nazımla ortaya konmuş kısa eserlere "manzume", uzun olanlara ise "manzum eser" denir.
• Şiirde yapı; dize, beyit, bent ya da dörtlük gibi birimlerin bir araya gelmesiyle oluşur.
• Bu birimler, ait oldukları geleneğin özelliklerine göre farklı şekillerde bir araya gelerek nazım şekillerini oluşturur.
• Her geleneğin kendine özgü bir nazım şekli vardır. 

Nazım Birimi

Şiirde dizelerin diğer dizelerle bir araya gelerek oluşturdukları bütüne denir. Başka bir ifadeyle şiirde dizelerin kümeleniş şekillerine (ikili, üçlü gibi) göre aldığı isimdir. Genel olarak bir şiirin nazım birimi beyit, bent ya da dörtlüktür.  

• Dize (mısra): Şiirin her satırına dize ya da mısra denir. Mısra en küçük nazım birimidir. Bir şiirin parçası olabildiği gibi özellikle divan şiirinde tek başına da kullanılabilir. Anlamı kendi içinde tamamlanan tek mısralara "mısra-ı âzâde" (bağımsız dize) denir. Bu tip mısralar divanların sonunda ayrı bir bölüm olarak verilir. Aşağıda bir mısra-ı âzâde örneği verilmiştir:

"Ne ararsan bulunur derde devâdan gayrı"

Bir şiire ait olmasına karşın hem anlamı hem de güzelliği ile dikkat çeken mısralara ise "mısra-ı berceste" (sıçramış dize) ya da "şeh mısra" denir. 
Aşağıda bir mısra-ı berceste örneği verilmiştir:

"O mâhiler ki deryâ içredür deryâyı bilmezler"

• Beyit: Aynı ölçü ile yazılmış, anlamca birbirine bağlı iki mısradan oluşan nazım birimi. Beyt (beyit), Arapçada "ev" demektir. Beyit, divan şiirinin temel nazım birimidir. Divan şiirinde en çok kullanılan gazel, kaside, mesnevi gibi nazım şekillerinin nazım birimi beyittir. İki mısrası birbiriyle kafiyeli olan beyitlere "musarra" denir. Beyti oluşturan mısralar birbiriyle kafiyeli değilse buna da "ferd" ya da "müfred" denir. Aşağıda Fuzuli'nin bir gazelinden alınmış bir beyit örnek olarak verilmiştir:

"Ger derse Fuzûlî ki “güzellerde vefâ var
Aldanma ki şâir sözü elbette yalandır"

• Bent: Aynı ölçüdeki üç ya da daha çok mısranın oluşturduğu birime denir. Bentler çoğu zaman üç, dört, beş, altı mısralık bölümlerden oluşur. Aşağıya Recaizade Mahmut Ekrem'in "muhammes" nazım şekli ile yazdığı şiirden bir bent örnek olarak alınmıştır.

Gül hazin, sümbül perişan, bağzarın şevki yok
Derd-nâk olmuş hezâr-ı nağmekârın şevki yok
Ah eder, inler nesim-i bîkararın şevki yok
Başka bir haletle çağlar, cûybârın şevki yok
Geldi amma neyleyim, sensiz baharın şevki yok

• Dörtlük: Dört dizeden oluşan nazım birimidir. Divan şiirinde dört mısradan oluşan birimlere de bent denir. Dörtlük daha çok Türk şiirinde özellikle halk edebiyatında kullanılan bir terimdir.

Nazım Şekli (Biçimi)

Bir şiirin nazım birimi, birim sayısı, ölçüsü, kafiye şeması kimi zaman da konusuna göre aldığı isimdir. Her geleneğin kendine ait nazım şekli vardır:

Divan edebiyatı: gazel, kaside, mesnevi, rubai, şarkı, murabba...
Halk edebiyatı: mani, türkü, koşma, semai, varsağı, destan...
Batı etkisindeki Türk edebiyatı: sone, terzarima, triyole, balad

• Uyarı: Bazı nazım şekilleri ele aldıkları konulara göre ayrıca isimlendirilir. Şiirlerin konularına göre aldığı bu isim bize nazım türünü verir. Örneğin, bir kaside Allah'ın birliğini anlatıyorsa nazım türü "tevhit", Hz. Muhammed'i övmek için yazıldıysa "naat" tır. Edebiyatımızdaki belli başlı nazım türleri şunlardır:

Divan edebiyatı: tevhit, münacat, naat, methiye, mersiye, hicviye...
Halk edebiyatı: güzelleme, koçaklama, taşlama, ağıt...

İlgili Sayfa 

👉 Şiir Bilgisi Ana Sayfa