YKS Edebiyat Türkçe: Tanzimat Edebiyatına Giriş

Avrupa devletleri, 14. yüzyıldan itibaren coğrafi keşiflerin yanı sıra Rönesans ve Reform hareketleri ile birçok alanda gelişme gösterir. Osmanlı Devleti ise Avrupa’nın gerisinde kaldığını ancak 18. yüzyılın başında toprak kaybetmeye başlayınca kabul edecektir.
Yüzünü Batı’ya dönmek zorunda kalan Osmanlıda, Batılılaşma / modernleşme süreci Lale Devri (1718-1730) ile başlar.
Sonrasında III. Selim (öl.1808) ve II. Mahmut (öl.1839) dönemlerindeki ıslahatlar Tanzimat Fermanı’na giden yolun yapı taşları olacaktır.
Sultan Abdülmecit’in imzasını taşıyan Tanzimat Fermanı (Gülhane Hatt-ı Hümayunu) Mustafa Reşit Paşa’nın önderliğinde 3 Kasım 1839’da ilan edilmiştir.
Tanzimat sözcüğü “düzenleme” anlamına gelen “tanzim” sözcüğünün çoğuludur.
Sözcük, fermanda daha çok mülki idareyi ıslah ve yeniden organize etme anlamında kullanılmıştır.
Tanzimat; Türk siyasi, idari, iktisadi, sosyal hayatında toplu bir değişmeyi ve yeniden yapılanmayı ifade eder.
Tanzimat Fermanı, bir medeniyet ve kültür değişimidir (İslam medeniyetinden Batı medeniyetine).
Gerilemeyi durduramayan yöneticiler, bir fermandan ibaret olan bu düzenlemeleri genel olarak üç nedenle yapmak ister:

Osmanlı Devleti'nin gerilemesini durdurmak
Fransız İhtilali ile ortaya çıkan milliyetçilik akımının (ulus devlet anlayışının) çok uluslu İmparatorluk üzerindeki etkilerini azaltmak
Özellikle azınlıklara verilen haklar ile dış siyasette büyük devletlerin desteğini kazanabilmek

Tanzimat Fermanı'nın öne çıkan kararları:

Her vatandaşın can, mal ve namusunun devlet garantisi altına alınması
Hiç kimsenin yargılanmadan cezalandırılamayacağı
Askerlik süresinin sınırlandırılması ve bir usule bağlanması
Kazanca göre vergi alınması

Hazırlık Dönemi (1839-1860)

Tanzimat edebiyatını hazırlayan gelişmeler şunlardır:

Batılı okullar açılmış, gazeteler çıkarılmış ve gençler eğitim görmeleri için Batı'ya gönderilmiştir.
Devlet işleri için yabancı dil bilen gençlere duyulan ihtiyacı karşılamak, memurlara yabancı dil öğretmek üzere Tercüme Odası kurulmuştur.
Aynı dönemde Batılı tiyatro toplulukları için İstanbul’da tiyatro binaları yapılmış; Batı müziği, dansları, çalgıları aydın çevrelere tanıtılmıştır.
Fransızca öğrenmeye başlayan aydınlarımız Fransız edebiyatını yakından takip etmeye başlamıştır.

Tanzimat Fermanı'nın ilan edilmesiyle ülkede başlayan sosyal, ekonomik ve siyasi değişimler bir süre sonra edebiyata yansıyacaktır. Edebiyat, bu süreçte hem yeni fikirlerin taşıyıcısı olmuş hem de doğrudan değişimin etkisi altında kalmıştır.

İlk İki Gazete (Tercüman-ı Ahval Öncesi)

Takvim-i Vekayi (1831): Tanzimat Fermanı'ndan önce, yayın hayatına başlayan gazete, II. Mahmut’un isteğiyle, hükûmetin icraatlarını halka anlatmak düşüncesiyle kurulmuştur. İlk Türkçe gazete olan Takvim-i Vekayi, Batılı örneklerinin aksine halkın talebi ve gereksinimleri doğrultusunda değil, iktidarın ihtiyaç ve istekleri doğrultusunda kurulmuştur. Gazete, her ne kadar yurt içi ve yurt dışından çeşitli haberler içerse de yalnızca yönetimin istediği türden haberlerin yer aldığı bir yayın olmasından ötürü ilk resmî gazete olarak kabul edilmektedir.

Ceride-i Havadis (1840): Bir İngiliz tüccar tarafından 1840 yılında kurulan gazete, hükûmetten aldığı ödenek nedeniyle yarı resmî (ya da yarı özel) bir kimlik ile yayın hayatına devam etmiştir. Gazete, yarı resmî kimliği nedeniyle halk tarafından çok rağbet görmese de Osmanlı basınında birçok yeniliğin öncüsü olmuştur.

Tanzimat Edebiyatı (1860 - 1896)

Tanzimat edebiyatı, ilk özel gazete olan Tercüman-ı Ahval'in (1860) çıkışı ile başlar.
Özellikle de Fransız edebiyatını yakından takip etmeye başlayan aydınlarımız yaptıkları tercüme ya da adaptasyonlardan sonra Batı edebiyatından alınan yeni türlerde eser vermeye başlar.
Edebiyatımızda daha önce örneği olmayan yeni türler şunlardır: roman, hikâye, tiyatro ve gazete.
Bunun yanında gazeteye bağlı olarak gelişen makale ve eleştiri gibi öğretici metin türlerinde de ilk örnekler verilmiştir.
Tanzimat devri sanatçılarının hayat karşısında aldıkları yeni tavır, şiirde yeni bir üslup ortaya çıkarır.
Tanzimat döneminde genelde divan şiiri nazım şekilleri kullanılsa da hürriyet, adalet, hak, hukuk, eşitlik gibi yeni kavramlar işlenir.
Aruz ölçüsünden vazgeçemeyen şairler az da olsa hece ölçüsüyle şiir yazarlar.

Yeni türlerin ilk örnekleri

Gazete:

Takvim-i Vekayi (II.Mahmut,1831) - İlk resmî gazete
Ceride-i Havadis (1840) - İlk yarı resmî gazete
Tercüman-ı Ahval (1860) - Agâh Efendi ve Şinasi - İlk özel gazete

Tiyatro:

Şair Evlenmesi (1859) - Şinasi - Yazılan İlk Türkçe oyun
Vatan Yahut Silistre (1873) - Namık Kemal - Sahnelenen ilk Türkçe oyun

Roman-Hikaye:

Telemak (Fenelon) - Çeviren Yusuf Kamil Paşa - İlk çeviri roman
Taaşşuk-u Talat ve Fitnat - Şemsettin Sami - İlk yerli roman
Letaif-i Rivayat - Ahmet Mithat - İlk hikaye kitabı

Tanzimat yazar ve şairleri hem yaşadıkları dönemin siyasî baskıları hem de edebiyat anlayışları bakımından iki gruba ayrılır.

A. Birinci Dönem (1860 - 1876)

Tercüman-ı Ahval'in çıkışından II. Abdülhamit'in tahta çıkışına kadar geçen süre Tanzimat edebiyatının ilk dönemi kabul edilir.
Birinci dönem sanatçıları: Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa, Ahmet Mithat Efendi, Şemsettin Sami, Ahmet Vefik Paşa, Direktör Ali Bey

B. İkinci Dönem (1876 - 1896)

II. Abdülhamit'in baskıcı yönetimi içinde yer alan bu dönem, Servet-i Fünûn dergisinin çıkış tarihi olan 1896 yılına kadar geçen süre olarak kabul edilir.
İkinci dönem sanatçıları: Recaizâde Mahmut Ekrem, Sami Paşazâde Sezai, Abdülhak Hamit Tarhan, Nabizâde Nazım, Muallim Naci